Tema: sirtqi fotoeffekt. Kompton
Download 0.85 Mb. Pdf ko'rish
|
111111 Islam
|
1-suwret
yaǵnıy jaqtılíq aǵımı kansha úlken bolsa(intensiv bolsa), fototok hám sonsha úlken boladı. Bunda k - katod materialınıń jaqtılíqtı seziwin xarakterlewshi koeffitsient. 2. Fotoelektronlardıń kinetikalíq energiyası túsip atırǵan jaqtılíqtıń jiyiligine tuwrı proportsional hám jaqtılíq aǵımına baylanıslı emes е t Ф I [ 2 ]. 8 3. Túsip atırǵan jaqtılíq intensivligi qanday bolıwınan qáttiy názer, fotoeffekt málim jiyilikten baslap bayqaladı hám bul jiyilik katodtıń qanday materialdan jasalǵanına baylanıslı. Stoletov nızamları haqqında tereń oy juwırtqan A.Eynshteyn fotoeffekt hádiysesin Plank gipotezası tiykarında túsindiriwge qarar qıldı. Ol Plank gipotezasın rawajlandırıp, jaqtılíq tek ǵana shıǵarlǵanda emes, bálki keńislikte tarqalǵanda hám, basqa zatlar tárepinen jutılǵanda hám ózin fotonlar aǵımınday tutadı, degen pikirdi bildirdi. Eynshteyn fotoeffekt hádiysesin sonday túsindirdi. Katodǵa túsip atırǵan foton óziniń energiyasın elektronǵa beredi. Eger bul energiya elektronnıń shıǵıw jumısınan úlken bolsa, elektron katodtan ajralıp shıǵadı. Biraq ol anodqa jetip barıwı ushın kinetikalíq energiyaǵa hám iye bolıwı kerek. Keri jaǵdayda ol jáne qaytadan katod zatına jutılıwı múmkin. Solay etip, fotoeffekt hádiysesi bolıw ushın fotonnıń energiyası elektronnıń zattan ajralıp shıǵıwına hám oǵan kinetikalíq energiya beriwge jeterli bolıwı kerek, yaǵnıy: Bul ańlatpa sırtqı fotoeffekt ushın Eynshteyn teńlemesi dep ataladı hám fotoeffekt hádiysesi ushın energiyanıń saqlanıw hám aylanıw nızamın sıpatlaydı. Elektronlardıń metalldan shıǵıw jumısı zattıń tábiyatına baylanıslı. Ol túrli metallar ushın túrli mánislerdi qabıl etedi.Fotonnıń energiyası tek elektrondı zattan ajratıp shıǵara alıwǵa, yaǵnıy shıǵıw jumısın orınlawǵa jeterli bolǵan jaǵdaydı qarayıq:eger ekenligin esapqa alsaq bunnan (q) kelip shıǵadı. Adette, bul shárt fotonnıń energiyası kishi bolǵanda júzege kelgeni ushın oǵan fotoeffekttiń qızıl shegarası delinedi. Endi Eynshteyn teńlemesi járdeminde Stoletov nızamların analizlep óteyik. 1. Eger túsip atırǵan jaqtılíq aǵımı qansha úlken bolsa, ondaǵı fotonlar sanı hám sonsha kóp boladı. Kóp sandaǵı fotonlar kóbirek elektronlardı urıp shıǵaradı onda toyınıw tokınıń mánisi hám úlken boladı. 2. Eger elektron bir ǵana fotonnan energiya alar eken, demek, onıń kinetikalíq energiyası katodǵa neshe foton túsip atırǵanına emes, bálki hár bir fotonnıń energiyasına baylanıslı boladı. Sonıń ushın fotonnıń energiyası, yaǵnıy jiyiligi artıwı menen elektronnıń kinetikalíq energiyası hám artadı. Basqasha aytqanda, fotoelektronlardıń kinetikalíq energiyası túsip atırǵan jaqtılíq jiyiligine tuwrı proportsional boladı. 3. Fotoeffekttiń qızıl shegarası ushın tabılǵan (q) ańlatpa 9 úshinshi nızamın túsindirip beredi. Fotonnıń energiyası shıǵıw jumısına teń bolǵannan baslap fotoeffekt hádiysesi júzege kele baslaydı. Energiyası shıǵıw jumısınan kishi bolǵan foton, jaqtılíq intensivligi qanday bolıwdan qáttiy názer, elektrondı metalldan urıp shıǵara almaydı hám sonıń ushın fotoeffekt bolmaydı.Túrli metallar ushın shıǵıw jumısınıń mánisi túrlishe bolǵanlíqtan, olar ushın fotoeffekttiń qızıl shegarası hám túrlishe boladı. Eger túsip atırǵan jaqtılíq intensivligi júdá úlken bolsa(lazer nurları), kóp fotonlı fotoeffekt bolıwı múmkin. Bunda elektron bir waqıttıń ózinde bir emes, bálki n fotonnan energiya aladı hám bul ushın Eynshteyn formulası tómendegi kóriniske iye boladı: 3. Fotoelement. Fotoeffekt hádiysesine tiykarlanıp islewshi qurılmalar- fotoelementler texnikada keń qollanıladı. Olardan eń kóp tarqalǵanı – vakkumlı hám gaz toltırılǵan fotoelementler. 2 2 m A h Súwretti sımsız jetkerip beriw(fototelegrafiya) - fotoelementtiń eń kóp qollanatuǵın oblastlarınıń biri. Buǵan televideniya jaqsı mısal bola aladı. Súwretti elektr signallarına aylandırıw mikroskop dep atalıwshı áspabta ámelge asırıladı. Mikroskop beti júdá kóp kishi fotoelementlerden ibarat bolǵan áspab. Olar ózlerine túsip atırǵan jaqtılíqqa sáykes bolǵan elektromagnit tolqınlar payda etedi hám bul tolqınlar uzaq aralíqlarǵa beriledi. Antenna járdeminde qabıl etilgen signallar bolsa mikraskopta qaytadan jaqtılíq signalına, yaǵnıy súwretke aylanadı. Fotoelement járdeminde islewshi fotorlardi sanaǵannan keyin , avtomatik túrde túrli mexanizmlerdi iske túsiriwshi hám qadaǵalawshı qurılmalardıń tiykarın quraydı. Fotorele–jaqtılíq túskende yaki jaqtılíq túsiwin toqtatqanda islewi múmkin. Fotorele- zamanagóy robotlardıń seziw qurılmalarınan baslap, metrolarǵa kiriwdi qadaǵalawshı qurılmalarǵa shekem, qala kósheleriniń jaqtılandırıw sisteması, detallardıń forması hám reńine qarap ajratıwǵa shekem bolǵan wazıypanı orınlawshı qurılmalardıń tiykarın quraydı. Fotoqarsılıq .Fotoqarsılíq ishki fotoeffektke tiykarlanıp isleytuǵın áspab esaplanadı.Fotoqarsılíq dep, qarsılıǵı oǵan túsip atırǵan jaqtılíq intensivligine baylanıslı bolǵan yarımótkizgishli qurılmalarǵa aytıladı. Onıń 10 islew printsipin túsiniw ushın yarımótkizgishtiń jumıs printsipin analiz eteyik.Sonı atap ótiw kerek, jaqtılandırmaǵan yarımótkizgishte hám málim muǵdarda erkin elektronlar bar boladı hám olar yarımótkizgishtiń menshik ótkiziwsheńligin payda etedi. Eger yarımótkizgishke kernew qoyılsa, onda elektr tokı payda boladı hám bul tok menshik tok(Im) dep ataladı. Eger yarımótkizgishke jaqtılíq tússe, qosımsha elektronlar hám gewekler payda bolıp, onıń ótkiziwsheńligi jaqsılanadı hám shınjırdaǵı tok jaqtılíq tokına shekem artadı. Jaqtılíq tokı hám menshik toklardıń ayırması: I=Ij-Im – fototok dep ataldı.Fotoqarsılíq sesli kinoda, televideniyada, telemexanikada, avtomexanikada signal beriwshi úskene sıpatında isletiledi. Lyuminestsentsiya. Geybir denelerge jaqtılíq túsirsek, onda olar ózleri jaqtılíq shıǵara baslaydı. Usı qubılıstı lyuminestsentsiya dep ataydı. Deneden shıǵıp atırǵan jaqtılíqtıń jiyligi shıǵarip atqan denege túsken jaqtılíqtıń jiyliginen túsken boladı. Bul stoks qádesi dep ataladı stoks qádesin anıqlaytuǵın teńsizliktiń eki jaǵın Plank turaqlısına kóbeytsek, shıǵıw h < túsiw, h yamasa túsiw h > shıǵıw h Dene atomnıń jatqan fotonnıń energiyası, onıń shıǵarǵan fotonnıń lyuminestsentsiyanıń bir neshe túri bar.1. Fotolyumenestsentsiya - jaqtılíq tásirinen bolatuǵın jaqtılanıw. 2. Elektro lyuminestsentsiya elektir zaryadı gezindegi jaqtılanıw (mısalı, gazzaryadlı tútikshelerdiń jaqtılanıw, qanttı yamasa kristaldı untaqlaǵandaǵı jaqtılanıw) 3. Katodlyuminestsentsiya-elektron soqlıǵısıwınan payda bolatuǵın jaqtılanıw (mısalı, televizor menen ostsilograf ekranlarınıń jaqtılanıwı) 4. Ximlyuminestsentsiya-dene ishindegi ximiyalíq ózgerisler negizinde payda bolatuǵın jarqıraw (fosfordıń jaqtılanıwı, teńiz janıwarınıń jarqırawı) 5. Radiolyuminestsentsiya-radioaktivli nurlardıń tásirinen payda bolatuǵın jarqıraw (mıs, stsintilyatsiyalíq sanawshılar ekrannıń jaqtılanıwı) 6. Rentgenlyuminestsentsiya-rentgen nurları payda etetuǵın jaqtılanıw (mısalı, rentgen aparatı ekrannıń jaqtılanıwı) w.Sonolyuminestsentsiya- ultra ses terbelisleriniń suyıqlíqlarda payda etetuǵın jaqtılanıwı [ 3 ]. Lyuminestsentsiya elektromagnit tolqınlarınıń energiyasın ximiyalíq energiyanı hám mexanikalíq energiyanı birden kórinetuǵın jaqtılíq energiyasına aynaldıratuǵın generator desekte boladı. Geybir dene óz jaqtılanıwı jaqtılanıw toqtawı menen 11 aǵaradı. Onday jaqtılanıw fiuorestsentsiya dep ataladı. Al jaqtılanıw toqtalǵannan keyin dene jaqtılanıwın toqtatpasa onday jaqtılanıwdı fosforestsentsiya dep ataydı. Haywanlar dúnyasında gezlesken jaqtılanıw fluorestsentsiyaǵa kiredi. jaqtılanıw hár túrli zat ushın túrine boladı. Sonlíqtan haywanlardan alınatuǵın awqatlíq zat túrleriniń buzılǵanın yamasa buzılmaǵanın olardıń iysine qaray ayırıwǵa boladı zatlardı usı qádesi negizinde tekseriwdi lyuminestsentlik analiz dep ataydı. Jaqtılíq basımı Jaqtılíq basım túsiretuǵının eń birinshi ret P.N.Lebedev (1903) anıqlanadı. Júdá dál tájiriybeler jasay otırıp, ol denege túsken jaqtılíqtıń basımı onıń( jaqtılíqtıń) intensivligine (I) jaqtılíq túsken dene betiniń jaqtılíqtı shaǵılıstırıw qábiletine (R) baylanısılǵanı dáliledi. Jaqtılíq túsiretuǵın basım júdá az. Mısal. Jerdiń atmosfera qabatına kúnnen keletuǵın jaqtılíq intensivligi, Vt/mǵ R=0,86 desek, onda jaqtılíq basımı shama menen Pa boladı. Bul atmosferalíq basımınan 10 ese az. ınlaw etip yasaladi. Diywalǵa qoyılatuǵın akvariumdıń aldınǵı diywali iymek boladı. Download 0.85 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|