Tema. Sociabekonomikaliq sistemalar hám menshik qatnasiqlari

Bazar sistemasι. Bul dástúriy sistema ornina keliwshi jańa sistema esaplanip, ol óziniń bir qatar belgileri menen ajiralip turadi.
Bazar ekonomikasi - bul quramali óndiris faktorlarina iye bolĝan, tovar- pul qatnasiqlarina tiykarlanĝan, aniq socialliq baĝdarĝa iye bolĝan, bazar Signallarina muwapiq hám pul quralinda basqarilip turiliwshi ekonomika.
Bazar ekonomikasi mashinalasqan óndiriske tiykarlanadi. Bul jerde óndiristiń materialliq faktorlari kóp ónimli mashinalar sistemasinan ibarat. Shiyki zat resurslari tek gana tábiyiy bolmastan, jańadan jaratilgan da boladι. Tex nikaliq dárejesi joqarι, mashinalasqan industrial óndiriske tán bolgan bilimli, qánigeligi hám is tájiriybesi joqari bolgan jumis kúshi qollaniladi. Óndiris faktorlari rawajlanganliqtan joqari, aldin bolmagan miynet ónimdarligina erisiledi. Óndiriste qollanilatugin tábiyiy resurslar nátiyjeli isletiliwi menen birge tiklenip, yagniy qaytadan payda etilip te turiladi.
Totalitar-jobali sistema. Bul sistema bazar ekonomikasiniń rawajlaniwin zorliq penen yagniy revolyuciya quralinda toqtatip qaliw hám oni májbúrlep jobalastiriw jolina ótiw arqali júzege keledi.
Totalitar-jobali ekonomika - bul milliylestirilgen, jámiyetlik menshikke súyengen, bir oraydan jobalastiriwĝa hám basqariwdiń hákimshilik- buyriqpazliq usillarina tiykarlanĝan ekonomika.
Menshik qatnasiqlari - jámiyettegi bayliqlardi ózlestiriw boyinsha júzege keletuĝin ekonomikaliq qatnasiqlar.
Múlkke iyelik etiw, múlkten paydalaniw hám múlkke biylik etiw yamasa oni basqariw qatnasiqlari menshik qatnasiqlariniń ajiralmas úsh tárepi bolip, olar bir-birinen mánisleri boyinsha ajiralip turadi.
Múlkke iyelik etiw - bul menshiklik huqiqiniń menshik iyesiniń qolinda saqlanip turiw hám jaratilgan materialliq bayliqlardi ózlestiriwdiń ekonomikaliq formasi. iyelik etiw sharayatinda múlk esaplangan bayliq bir tárepleme ózlestiriledi. .
Múlkten paydalaniw (oni ámelde isletiw) - múlk esaplangan bayliqti ekonomikaliq xizmette qollanip, oni xojaliq processine túsirip, onnan nátiyje aliwdi ańlatadi. Paydalaniw júz bergende bayliq dáramat tabiw yamasa jeke mútájlikti qanaatlandiriw ushin isletiledi.
Múlkke biylik etiw yamasa oni basqariw - múlk esaplangan bayliq tágdirin óz betinshe gárezsiz sheshiw, yagniy múlkti satip jiberiw, ijaraga beriw, miyras etip qaldiriw, oni kóbeytiwden ibarat háreketlerdi ámelge asiriwdi bildiredi.
Ekonomikaliq sistema bahalanganda múlk kimge tiyisli boliwiniń ózi jeterli emes, buniń ushin menshiktiń qanday usilda ekonomikaliq jaqtan ámelge asiriliwi, yagniy múlkten qanday jollar menen dáramat tabiliwin da esapqa aliw zárúr. Gáp sonnan ibarat, menshik mápti, máp bolsa menshik iyesiniń maqsetin payda etedi, bugan túrli qurallar menen erisiledi. Túrli sistemalar olarda qaysi menshik formasiniń ústinligi menen de ajiralip turadi. Tariyxiy jaqtan jámáátlik menshik, jeke menshik hám mámleketlik menshik háreket etken, biraq bul menshiklerdiń ishki dúzilisi bir-birinen parqlangan, olar túrli usilda ekonomikaliq jaqtan ámelge asirilgan. Misali, jer jeke menshik bolsa, oniń iyesiniń bunnan alatugin dáramati oni ijaraga beriwden, satiwdan yamasa ózi isletiwden keledi. Jerdi isletiw óz miyneti esabinan, erkin jallangan ózgeniń miyneti esabinan yamasa májbúrlep isletilgen adamlardiń miyneti esabinan boladi. Túrli sistemalarda tómendegi menshik formalari háreket etedi: 1) Jeke menshik - bul ayirim adamlarga tiyisli menshik bolip, oniń eki kórinisi bar. Birinshisi individual, ekinshisi korporativ jeke menshik. individual menshik - bul ayirim individke tiyisli, tek oniń ózine dáramat keltiriwshi múlk. Korporativ jeke menshik - bul korporaciya (birlespe) sheńberinde háreket etiwshi múlk. Buni individual tárizde isletip bolmaydi, sebebi ol biriktirilgen menshiktiń bir bólegi. Bul múlk iyesi múlkten kelgen dáramatti uliwma dáramattiń bir úlesi sipatin da aladi. 2) Jámáátlik menshik. Bul jámáátke birlesken adamlardiń uliwmaliq menshigi. Bul agayin-tuwisqanlar, bir jerde jasawshι adamlar hám málim maqset jolinda óz qálewi menen birlesken adamlardiń menshigi. Bul múlkten dáramat tabiwdiń tiykargi shárti jámáát xizmetinde qatnasiw esaplanadi. 3) Mámleketlik menshik - bul mámleketke tiyisli resurslar hám dóretilgen ónimlerdiń, uliwma bayliqtiń mámleket tárepinen ózlestiriliwin bildiredi. Menshiktiń bul formasi mámlekettiń payda boliwi menen júzege keledi, biraq oniń maqseti hám dárejesi ózgerip turadι. Ol jeke hám jámáátlik menshikten ósip shigadi, yagniy olarga tiyisli materialliq hám mádeniy ónimler mámleket biyligine ótedi. Keltirilgen menshik formalari barliq sistemalarga tán boladi, biraq olar túrli kórinislerde boladι. Bul jerde menshik formalarmiń salistirmasi olardan qaysi biriniń ústinligi menen xarakterlenedi.
Bazar ekonomikasin júzege keltiriw waziypasi ótiw dáwirinde menshikte mámleket sektormrn úlesi bir qansha joqari bolgan mámleketlerde bul menshiktiń málim bir bólegin mámleket iyeliginen shigariw hám menshiklestiriwdi talap etedi. Usigan muwapiq, Ózbekistanda da múlkti mám leket iyeliginen shigariw hám menshiklestiriwge ayriqsha áhmiyetke iye process sipatinda qaralip, ogan —Múlkti mámleket iyeliginen shigariw hám menshiklestiriw haqqindallgi Nizaminda (1991 -jil 19- noyabr) tómendegishe táriyip beriledi:
Múlkti mámleket iyeliginen shigarrw - mámleketlik kárxanalar hám shólkemlerdi jámáátlik, ijara kárxanalarina, akcionerlik jámiyetlerge, juwapkershiligi sheklengen jámiyetlerge, mámleketke qarasli múlk bolmaytugin basqa kárxanalar hám shólkemlerge aylandiriw processi.
Menshiklestiriw - puqaralardiń hám mámleketke tiyisli bolmagan yuridikaliq táreplerdiń mámleketlik menshik obektlerin yamasa mámleketlik akcionerlik jámiyetlerdiń akciyalarin mámleketten satip aliwi.
Bunnan kórinip turganinday, múlkti mámleket iyeliginen shigariw menshiklestiriwge qaraganda bir qansha keń túsinik. Menshiklestiriw - mámleket múlkine iyelik etiw huqiqiniń mámleketten jeke shaxslarga ótiwi. Múlkti mámleket iyeliginen shigariw menshiklestiriwden tisqari, bul múlk esabinan basqa mámleketlik emes menshik formalarin júzege keltiriwdi de názerde tutadι. Ol bir qatar jollar menen ámelge asiriladi: mámleketlik kárxanalardi akcionerlik jámiyetlerge aylandiriw; mámleketlik kárxanani satip, oni jámáátlik menshikke aylandiriw; múlkti qunina qarap shiĝarilĝan chekler (vaucher) boyinsha puqaralarga biypul beriw; múlkti ayirim isbilermen hám is basqariwshilarga satiw; ayrim mámleketlik kárxanalardi shet el firma hám puqaralarina satiw yamasa qariz esabina beriw; mámleketlik múlkti aukcionlarda kim ziyat sawdasi arqali satiw hám t.b.
Mámleketimizde ámelge asirilĝan menshiklestiriw hám múlkti mámleket iyliginen shigariw processiniń ózine tán ózgesheligi - bul oniń basqishpa- basqish alip barilĝanliĝi esaplanadi ( 3.1 - sizilma).