Tema: Suw resurslarin basqariw túrlerin aniqlaw Joba: Kirisiw

Funksiyalar. Quramalı jumıslap shıǵarıwda basqarıwdı ayrıqsha uchastkalar - funksiyalarǵa ajıratıwǵa tuwri keledi.
Struktura. Basqarıwdıń ayrıqsha funksiyaların bólim, bólimler yamasa basqarıwdıń ayrıqsha shólkemlerine birlesken adamlar orınlawı múmkin, yaǵnıy basqarıw strukturaları dúziledi.
Basqarıw usılları. Basqarıw, gidrografikalıq, ekonomikalıq, social hám basqa usıllardı óz ishine aladı. Basqarıw mexanizmleri. Bul basqarıwdıń túrli usıllarınıń kompleks quramı bolıp tabıladı.
Basqarıw processi. Basqarıw processi tiykarǵısı - hár bir buwin ne etiwi kerek, kim etiwi kerek, qay jerde, qanday hám kimniń aldında esap beriwi kerekligi haqqındaǵı kórsetpelerdi óz ishine alǵan túrli basqarıw qararların ámelge asırıw, qabıllaw hám shólkemlestiriw bolıp tabıladı. Qarar qabıllaw ushın tómendegi islerdi ámelge asırıw kerek - kerekli maǵlıwmatlardı toplaw, olardı analiz etiw, juwmaqlaw hám sheshiw jollarin tabıw.
Suw resurslarin basqarıw - jámiyet hám tábiyaattıń kerekli sapa hám muǵdardaǵı suwǵa bolǵan mútájliklerin barlıq waqıt bólindilerinde -operativ, jıllıq, kóp jıllıq hám keleshekte úzliksiz támiyinleniwin ámelge asırıwı kerek.
Basqa sóz menen aytqanda, suw resurslarin basqarıw - resurslar teń salmaqlılıģı hám suwǵa bolģan mútájlikti turaqlı bir teń salmaqlılıqta saqlaw bolıp tabıladı.
4. Suw resurslarin basqarıw túrleri, dárejeleri hám evolyusiyasi
Dáslepki irrigatsion sistemalar Aziya mámleketleri hám Egipettiń qurģaqshil aymaqlarında eramızdan aldınǵı 3000 -shi jıllarda qurılǵan. Bunday sistemalar dáryalardan uzaqta jaylasqan atızlardı suwģariw sisteması retinde qollanilģan kanallar hám suw háwizleriniń ózinde sáwlelendiredi. Suwģariw processin avtomatlastırıw hám suwdı kerekli biyiklikke kóteriw maqsetinde hár qıylıdaǵı mexanik qurallar, mısalı «arximed vinti» sıyaqlı qurallar qollanilģan. Sonday etip suw resurslarin basqarıwdıń evolyusion rawajlanıwı áyyemgi dáwirlerden baslaǵan jáne onı tómendegi basqıshlarǵa ajıratıw múmkin.

• 
  suw resurslarinıń baslanıwı (eń ápiwayı usıllarda) basqarıw basqıshı;
  
• 
  suw resurslarin injinerlik-texnologiyalıq basqarıw basqıshı. Usı basqıshda suw resurslarin basqarıw boyinsha barlıq sheshiwshi qararlar tiykarlanıp injinerlik-texnologiyalıq pikirge negizinde qabıl etilgen (házirde de keń qollanilmaqda hám az-azdan keyingi basqıshqa óte baslandı);
  
• 
  suw resurslarin basqarıw boyinsha qararlar qabıllawda ekologiyalıq, social hám ekonomikalıq táreplerdi de itibarǵa alınatuǵın suw resurslarin integraciyalasqan halda basqarıw basqıshı (zamanagóy, az-azdan tarqalıp baratırǵan);
  
• 
  joqarida keltirilgenlerden tısqarı ıqlım ózgeriwi, suw sistemalarınıń zaifliģi hám qararlar qabıllawdaǵı anıq emesliklerdi de esapqa alınǵan halda qarar qabıllaw tiykarında suw resurslarin adaptiv basqarıladı (perspektivalı).
  

Vizantiya dáwirinde Prokopiy - irrigatsiya processin «sheriklikde suwģariw ortaqliģi» dep ataǵan hám oǵan tómendegishe tariyp bergen: «Dárya tawlardan túsip, tegisliklerge jetedi. Ol jerdi xalıq qálewlerine muwapıq suwģaradi, sebebi olar suw háreketin ózleri ushın eń paydalı dep, esaplaģaninday basqaradilar. Insanlar dárya suwi aģatuģin kóplep kanallar júzege kelediler.
Dáryanıń bir bólegi jer astından ótedi, keyin taǵı júzede payda boladi, hám óz suwin bir aǵımda birlestiredi. Sol tárzde tegisliktiń úlken bóleginde dárya kanallardı tosiqlar menen tosatuģin, bir olardı ashıp, suwdan oóz qálewlerine kóre paydalanatuǵın insanlar ixtiyarindadir».
Jasalma basqarıw Oraylıq Aziya mámleketleri xalıqları ushın birinshi dárejeli áhmiyetke iye.
Jer sharınıń dıyxanshılıq ushın jaramlı jerleriniń úlken bóleginde ıǵallıq jetispeydi, sol sebepli áyyemgi zamanlardan insanlar tábiyiy faktorlar proporcionallıǵındaǵı disproporsiyani tuwrilaw hám jerlerdiń suw támiynatın jaqsılawǵa umtila otirip, úlken kúsh sarplaģanlar.
Oraylıq Aziya, amásirese, eki dárya araliģi (Sirdarya hám Amudarya) civilizatsiya, mádeniyat hám suwģarma dıyxanshiliqdiń eń áyyemgi oshaģi bolģan. Eramizdiń 6-7 ásirlerindeyaq usı regiondı basıp alǵan arablar, onı «etiqodli musulmanlar xalifasiniń baģi» dep ataǵanlar, sebebi region aymaǵınıń derlik 50% ol waqıtta baģ hám júzim baǵlardan shólkemlesken edi. Pútkil tariyx dawamında Oraylıq Aziya xalqı suwģarma dıyxanshılıq penen bir qatarda jaylaw sharbashılıǵı, baģdarshiliw hám sol sıyaqlılar menen shuģillanģan, bul bolsa suwģarilatuģin jerlerge 6-7 jıl dem beriw imkaniyatın jaratqan. Sol waqıttayaq Oraylıq Aziyanıń tábiyiy sharayatları uzaq múddetli suwģariw ushın maqul túsetuǵın emesligi, keyinirek aymaqtıń úlken bólegi tábiyiy drenajlanmaģanliģi áqibetinde awıl xojaliģida paydalanıwdan shıǵaralıwı haqqında málim bolģan. Búgin Region tapda aldın suwģarma dıyxanshiliqda bánt bolģan hám az-azdan shorlanģan jerlerge aynalǵan 2 mln dan artıq jerler bar.
Oraylıq Aziya regioninda suw xojaliģi tariyxı 4 basqıshqa bólinedi:
1. Suw xojaliģin Rossiya istilosidan aldın tiykarlanıp xalqona usıl menen, xalıqtı qurılıs hám qayta tiklew jumıslarına qosıw joli menen rawajlantiriliwi dáwiri;
2. Suw xojaliģi sistemalarınıń imaratları hám sistemaların injinerlik qurılısı hám qayta jaylastırılıwı dáwiri;
3. Suw xojaliģi imaratları hám sistemalarınıń injinerlik qurılısı hám qayta qurılısı. Regionda birden-bir suw xojaliq sistemasınıń jaratılıwı dáwiri;
4. XX ásirdiń 50-80-jıllarında awıl xojaliģiniń ekstensiv rawajlantiriliwi sebepli suw xojaliq sharayatları hám ekologiyalıq mashqalalardıń quramalılasiw dáwiri;
5. Birden-bir suw xojaliģi sistemasınan milliy suw xojaliģi sistemalarına ótiw basqıshı.
Suw qarama-qarsılıqları payda boliwi itimaliniń artpaqtası dáwiri.
Regionnıń suw xojaliģi tariyxı - bul Oraylıq Aziya xalıqlarınıń social-siyasiy hám materiallıq-ekonomikalıq tariyxı menen bekkem baylanip ketken dıyxanlardıń suw ushın kóp ásirlik gúresleri bolıp tabıladı. Áyyemgi ótken zamanlardayaq regiondaǵı dıyxanlar dáryalar rejimin uzaq waqıt baqlaw nátiyjesinde dáryalardaǵı suw betiniń kóteriliw hám túsiw dáwirlerin jaqsı úyrengenler. Iri dáryalardıń tasqını kalendarı ámeldegi bolģan: Amudarya, Sirdaryo, Zarafshon dáryası, dárya aǵımında júz berip atırǵan ózgerislerdiń belgileri, waqtı hám dawam etiw waqti anıq kórsetilgen dáryalar tasqını hár jıllıq kalendarı ámeldegi bolģan.
Suw resurslarin basqarıw ushın region dıyxanları arnawlı suw xojaliģi obektleri qurıǵan. Ózbekstan, Qubla Kazaxstan, Turkmenistan, Tadjikistan hám Qirģizistan aymaqlarında qurģaqshil hám suwsızlıq jıllarında suw toplaw ushın qurılǵan kishi suw bazaları, kanallar hám tuģonlardiń qaldıqları tabılǵan.
Amudaryanıń orta aǵımında suw jetispewshiligi mashqalasın sheshiw ushın XIX ásir baslarında ullı alım hám oyshıl A. Donish Amudaryadan suw alatuǵın kanal qurıwdı usınıs etken hám bolajaq kanal sxemasın usınıs etken.


Paydalanilģan ádebiyatlar

1. 
   Salohiddinov A. T., Ikramov R. K., Murodov R. A. Xomidov A. O. "Suw resurslarin basqarıw". Oqiw qollanba Tashkent. TIQXMMI. 2018. 246 b.
   
2. 
   Salohiddinov A. T., Ashirova O. A. "Suw resurslarin háwizlik joybarlaw hám basqarıw" Oqıw qollanba. Tashkent. TIQXMMI. 2020.- 216 b.