Tema: Sóylew mádeniyatı tariyxi

Tema: Sóylew mádeniyatı tariyxi
Jobası:
I.Kirisiw
II. Tiykarǵı bólim
1.Áyyemgi Mısır, Assuriya, Vavilon, Hindstan, Greciya hám Rim sıyaqlı mámleketlerde sóylew mádeniyati teoriyasınıń jaratılıwı. Ciceron, Demosfen, Kvintilian hám Aristotellerdiń sáylew mádeniyati tarawında teoritikler ekenligi.
2. Oraylıq Aziya xalıqları mádeniyati tariyxinda sóylew mádeniyatınıń ornı.
3. Klassik shayırlarımızdıń shıǵarmalarında sóylew ádebi.
III. Juwmaqlaw.

Kirisiw
Sóylew mádeniyatı jámiyettiń mádeniy rawajlanıwınıń, millettiń ruwhiy jetiskenliginiń áhmiyetli belgisi sanaladı. Mámleketimizde ruwxiy-aǵartıwshılıq reformalar-mámleket siyasatınıń baslı baǵdarı dep járiyalanǵan búgingi kúnde sózlew mádeniyati máseleleri hár qashanǵıdan da aktual esaplanadı.

Sóylew mádeniyati házirgi til iliminiń aktual máselerinen biri. Bul máseleni sheshiw ulıwma mádeniyatımızdı rawajlandırıw, sonday-aq joqarı oqıw orınlarında, orta arnawlı oqıw orınlarında rawajlandırıw, sonday-aq orta mekteplerde sabaq ótiw procesin jaqsılaw menen de baylanıslı. Sheshenlik óneri sırların úyreniw, óz pikirin bayanlawda til quralların kerekli orınlarda durıs qollanıw, barlıq tarawda xizmet etiwshi hárbir adam ushın turmıs zárúrligi dep esaplanıwı kerek.
Respublikamızdiń “Mámleketlik til” haqqındaǵı nizamı, “Bilimlendiriw haqqında” ǵı nizami, “Kadrlar tayarlaw milliy baǵdarlaması” hám basqa da hújjetlerde ruwxıy-aǵartıwshılıq tárbiya, til máselelerine ayrıqsha itibar berilgen. Hár qanday adam eń dáslep óz ana tiliniń haqıyqıy mamanı bolıwı kerek. Birinshi prezidentimiz Islam Karimov Ózbekstan Respublikası Oliy Májlisiniń 1997-jılı 29-avgusttaǵı IX sessiyasında sóylegen sózinde “Óz pikirin erkin, ana tilinde shıraylı hám anıq bayanlat almaytuǵın qániygeni, ásirese basshı orında otırǵanların búgin túsiniw de, aqlaw da qıyın” dep atap átedi.
Biz házirgi dáwir jasları sóylew mádeniyatıınıń áhmiyetliligin túsiniw ushın eń dáslep sóylew mádeniyatınıń tariyxin biliwimiz kerek. Sóylew mádeniyati qashan, qalay payda bolǵanın, onıń rawajlanıwına kimler úles qosqanın, dáwirler dawamında sóylew mádeniyatınıń qalay jetilisip barǵanlıǵın ańlawımız kerek. Bunıń ushın eń dáslep tariyx betlerine júz buramiz.

Bizge belgili bolǵanınday, ótmishte oratorlıqtıń eń dáslepki kórinisleri Mısır, Assurıya, Vavilon hám Hindstan mámleketlerinde payda bolǵan. Keyin áyyemgi Greciya hám Rimde oratorlıq, sóylew mádeniyatı birqansha rawajlanıp, mámlekettiń ishki hám sırtqı siyasatında zárúrli orın iyeleytuǵın teoriya sıpatında tán alına basladı. Áyyemgi dáwirde Mısır, Assuriya, Vavilon hám Hindstan siyaqlı mámleketlerde tilden paydalanıwǵa ayrıqsha kewil bólgen. Olar tilge insannıń kámillik dárejesin kórsetetuǵın belgi yamasa tıńlawshılardı isendiriw quralı sıpatında múnasebette bolǵan. Keyin bolsa arablar ózleri kiyetuǵın sıpatında hám pikirin bayanlaw usılın stilge sáykes túrde túsinetuǵın bolǵanlıǵı tariyxtan málim.

Áyyemgi Hindstanda sóylew mádeniyatınıń rawajlanıwı tuwrıdan-tuwrı “Mahabharat”, “Ramayana” sıyaqlı ápsanalıq dástanlar menen baylanıslı. Bul dástanlarda insanǵa tán qásiyetler, ózgeshelikler júdá joqarı dárejede táriyplengen. Sonday-aq, áyyemgi vedalar waqıttıń ótiwi menen túsiniliwi qıyınlasıp barǵan. Nátiyjede olardıń tilin ápiwayı túrde túsiniw hám túsindiriw ushın sózlikler dúziw, qıyın sózlerdi túsindirip beriwge, sonday-aq vedalar tili hám stilin úyreniwge zárúrlik kúsheygen. Bul bolsa óz gezeginde hind oratorlıq óneriniń rawajlanıwı ushın sezilerli dárejede túrtki bolǵan. Bul ózgerisler nátiyjesinde hind til biliminde bir qatar ullı shıǵarmalar dóretilgen. Áyyemgi Greciyada adamnıń oratorlıq bilimlerge iye bolıwı siyasiy áhmiyetke iye bolǵan. Mámleketge qulshılıq dúziminiń húkim súriwi óz gezeginde siyasiy oratorlıqtiń rawajlanıwı ushın jaǵday jaratqan. Oratorlıqtıń sırların biliw tek mámleket basshısı, xalıq jetekshilerine ǵana emes basqa adamlarǵa da shárt bolǵan. Bul sol dáwirdegi sud oratorlarınıń úlken áhmiyetke iye ekenligin kórsetedi.
Sebebi hár bir kisi sud aldında ózin shıraylı sózleri menen qorǵay alıwı zárúr bolǵan. Bunnan tısqarı joqarı qatlam wákillerine xizmet etiwshi sheshenler de bolǵan. Olar, tiykarınan saltanatlı jıyınlarda, túrli rásmiy keshelerde mámlekettiń joqarı qatlam wákillerin táriyplew menen shuǵıllanǵan. Nátiyjede maqtaw sheshenligi payda bolǵan. Dáwir talabı hám turmıs zárúrligi bul dáwirde bir qatar dúnyaǵa tanılǵan dańqlı sheshenlerdi jetilistirip shıǵarǵan. Bul haqqındaǵı dáslepki maǵlıwmatlar Gomerdiń “Iliada hám Odisseya” shıǵarmaları arqalı jetip kelgen. Bul shıǵarmalardı izertlegen Rim shesheni Kvintilian tásirli, ápiwayı hám sulıw pikir bayanlaw imkaniyatları keńliginiń gúwası bolǵan. Ol bul shıǵarmalarda pikir bayanlawda awizeki sóylew óneriniń rolı úlken ekenligin hám sóylewdiń mazmunlı bolıwın támiynleytuǵın ápiwaylılıq, anıqlıq, kórkemlik, tásirsheńlik sıyaqlı belgiler sózdiń kórki ekenligin ayrıqsha atap ótken.
Greciya tarıyxındaǵı ullı insanlardıń biri Demosfen. Ol sudta ózin qorǵawshı sud oratorı dárejesinen siyasiy orator dárejesine kóterilgen. Demosfen óz ústinde tınımsız jumıs alıp barǵan. Ázzi dawısı hám qaltırap turatuǵın iynin dúzetiw ushın ol awzına tas salıp, iynine qilish tirep turıw sıyaqlı shınıǵıwlar menen óziniń fizikalıq kemshiliginen qutılǵan. Onıń sózi siyasiy xarakterge iye bolıp, jaǵdayǵa qaray ózgerip barǵan. Onıń sózi audiotorıyaǵa say ápiwayi, túsinikli, saltanatlı, salmaqlı, anıq bolǵan. Demosfen xalıq arasında tereń húrmet itibarǵa iye bolǵan.
Demosfennen keyingi dáwir sheshenligi Aristotel ismi menen baylanıslı. Ol óziniń sheshenlik ónerine arnalǵan “Ritorika” atlı shıǵarmasında bul ónerdiń názik tárepleri haqqında pikir júritedi. Ol eń dáslep sheshenniń óz sózin durıs qurastırıwına, anıqlıǵına itibar beredi. Onıń pikirinshe eger sóylew anıq bolmasa, orator óz aldına qoyǵan maqsetine erise almaydı. Ol sonday-aq sóylew barısında til birliklerinen, kórkem súwretlew qurallarınan kereginen artıq paydalanıwdı qaralaydı. Áyyemgi Rimde jetilisip shıqqan sheshenlerdiń biri Ciciron. Ciceronnıń sheshenlik ónerin izertlegen tilshi alım B.Orinbaev hám A.Saliev onıń tómendegi qásiyetlerge iye ayrıqsha itibar bergenligin atap ótedi.

1. 
   Oratordiń ózine isenimi bekkem bolıwı kerek. Onıń ushın sheshen óz sózinde alǵa súrilgen pikirge tolıq iseniwi kerek.
   
2. 
   Sóz tolıq dálilge iye bolıwı kerek.
   
3. 
   Materialdi toplaw-sóylewge tayarlıqtıń tiykarı.
   
4. 
   Materialdi durıs jaylastırıw-ekspoziciyaǵa ayrıqsha itibar beriw kerek. Ornalastırıw sonday bolsın ol materialdi tolıq ózlestiripalıwǵa jeńillik jaratıp beredi.
   
5. 
   Hár qanday tarawda da sóylewdiń tabıslı shıǵıwın biliw máselesi sheshedi. Eger orator óz sózi qaratılǵan tarawdı jaqsı bilmese, ol qanshelli talantlı bolmasın óz tıńlawshılarınıń dıqqatın awdara almaydı. Ciceron tárepinen islep shıǵılǵan sheshenlik sóz kompaziciyası tómendegishe bolǵan.
   

1. 
   Kirisiw
   
2. 
   Istiń mazmunın bayanlaw
   
3. 
   Plannıń keyingi bólimlerin bayanlaw
   
4. 
   Dáliller-sózdiń eń áhmiyetli bólegi
   
5. 
   Tiykarǵı mazmundı atap ótiw
   
6. 
   Juwmaq jasaw
   

Joqarıda atı atalǵan alımlardıń sóylew mádeniyatı, sheshenlik óneri haqqındaǵı kóz qarasları sol dáwirdiń dúnya mádeniyatı rawajlanıwına úlken tásir kórsetip, Evropada sóylew mádeniyatrınıń ayrıqsha pán sıpatında payda bolıwına tiykar saldı.
Orta Aziya xalıqları mádeniyatı tariyxinda sóylew mádeniyatiniń ózine tán ornı bar. Bul elde sheshenliktiń rawajlanıwı hám bekkemleniwinde Quranı Kárim ayrıqsha áhmiyetke iye.
“Quran” insanlardı ruwxiy páklikke baǵdarlaw, olarda tuwrı joldı kórsetiw, ádep ikramlılıqqa jat esaplanǵan illetlerden qutqarıw maqsetinde jaratılǵan. Ol “Júdá qúdiretli” ruwxiy qúdiret penen jańlaytuǵın, bendelerdi tuwrı jolǵa baslaytuǵın, ayrıqsha lázzet inam etiwshi muqaddes sóz “Sóz bendelerdiń qudayǵa iqtiyariy juwap sawǵası.”. sóz Allaǵa adamlardıń qurbanlıǵı, mal-táni, ózin-ózi arnawı. Sóz sáwbet temasınıń túp mánisin mazmunın bayanlaydı. Sóz járdeminde musılman adam jámiyetlik ómirde ádalatqa erisedi. Sol insaniyatti gozzallıqqa ashıq etedi hám azap-aqıretlerden qutqaradı. Sóz insandi dúnyalıq hám ilahiy jetiskenlik shıńlarına alıp shıǵadı.
Abu Rayxan Beruniy, Abu Nasir Farabiy, Ibn Sina, Abdulla al Xorezmiy, Mahmud Qashqarıy, Yusup Has Hajib, Zamaxsharıy, Ahmed Yugnakiy, Alisher Nawayı sıyaqlı alımlar dóretiwshiliginde sóylew mádeniyatına tiyisli biybaha pikirler bar. Sóylew mádeniyatina úlken úles qosqan alımlardıń biri Abu Nasr Farabiy sóylewdiń qay dárejede jetik, tolıq bolıwın aqıl menen baylanıstıradı.
Sóylew mádeniyatı tariyxında XI ásirde jasap ótken ullı alım Kaykawistiń “Qabusnama” shıǵarmasıda áhmiyetli orın iyeleydi. Ol bul shıǵarmasında sóylewshige násiyat tárizinde bir qatar pikirlerdi aytadı. Máselen durıs sóylew haqqında bılay jazadı. “Adam sheber sózli hám sheshen bolıwı lazım. Áy balam, sen sheshen bolǵıl, biraq jalǵan sóyleme. Tuwrı sóziń menen belgili bol, sebebi bir waqıtta ilajsizdan zárúrlikten jalǵan sáyleseń ol keshirimli boladı. Hámme waqıt sóziń ras bolsın. Jalǵanǵa usaǵan tuwrı sózdi aytpaǵıl, irısqa usaǵan jalǵan, jalǵanǵa uqsaǵan irastan jaqsıdur. Sebebi bunday jalǵan sóz qabıllanadı, jalǵanǵa usaǵan ras qabıllanbaydı. Sheshen adam sonday insan bolsın ol ne dese, xalıqqa maqul bolǵay. Bilmegen ilimińnen sóylemegil, bunday ilimnen nan talap qılma. Eger sóz aytpaqshı bolsań, sonday sóz ayt sózinnıń ıraslıǵına hámme gúwalıq bersin. Aytqan sózińnen pushayman qılmayın deseń oylanbastan sóyleme, hár bir sózdi oylap sóyle. Suwıq sóz sóyleme, suwıq sóz bir tuqım onnan dushpanlıq ónip shıǵadı. Kóp bilde az sóyle, az bilseń kóp sóyleme, sebebi aqılsız kisi kóp sóyleydi.”
Alisher Nawayı túrkiy tilinde sulıw sózler dúziwdiń bayraqları sıpatında óziniń pútkil dóretiwshiligi menen ózbek tiliniń baylıqların kórsete aldı. Onıń dóretiwshiligi arqalı ózbek tili XV ásirde álemge belgili shıǵarmalar dóretiwge turatuǵın til sıpatında kózge tústi. Onıń shıǵarmaları ásirese ǵazzelleri XV ásir hám onnan sońǵı jıllarda da ózbek ádebiy tilinde sóylew mádeniyati tájriybesiniń rawajlanıwına biybaha úles bolıp qosıldı.
Alisher Nawayı óziniń “Muhakamat ul luǵatayin” shıǵarmasında hár bir tildiń úlken yamasa kishiligine qaramay onıń ózine tán artıqmash tamanları bar, olardı basqa bir tillerde tawıp bolmaydı degen pikirdi aytıp, parsı tili dańq shıǵarǵan til bolǵanına qaramay túrkiy tilinde bolǵan bazi bir imkaniyatlar onda joq ekenligin bayan etedi hám dálili sıpatında sol dáwir ózbek tilinde bar bolǵan 99 feyil sózdi mısal keltirip, olardıń parsı tilinde joq ekenligin atap kórsetedi.
Alisher Nawayi óziniń “Mahbub ul qulub” shıǵarmasında keltirilgen “Końil ǵaziynesiniń qulpı til, ol ǵaziyneniń sóz bil”. Jaqsı sózli adam jumsaqlıq penen dostına sóz aytadı. Kewilge túsiwi bolǵan ǵam onıń sózi menen joq boladı. Sózde hár qanday jaqsılıqtıń imkanı bar.
Til sóylewdiń quralı. Sóziń kewlińde pispegenshe tilge alma sıyaqlı hikmetli sózlerdi aytadı.
Nawayıdan soń ózbek ádebiyatinda belgili orın iyelegen shayırlar sóz qurawdıń Nawayı baslaǵan jolın dawam ettiredi. Nawayını ózlerine ustaz dep biledi.
Xalıq arasında at shıǵarǵan keyingi ásirlerde qálem terbetken Babur, Ogahiy, Xorezmiy, Munis, Mashrab, Mahmud Gulxaniy, Nodira, Uvaysiy, Muximiy, Furxat, Avaz Utar uli, Fitrat, Behbudiy sıyaqlı klassiklerdiń shıǵarmalarında ádebiy til normaları ámeliy jaqtan bekkemlenip bardı.
Orta azıyanıń kórkem sóz tarıyxında Zahriddin Muhammed Babur ayrıqsha orın tutadı.
Dúnya alımları “Baburnama” shıǵarmasın XV ásirdiń eń jaqsı shıǵarması dep tán alǵan. “Baburnama” júdá shıraylı jazılǵan shıǵarma. Babur ózi hámmege túsinikli, anıq etip jazıw menen birge basqalarǵa da sonı másláhát beredi. Ol balası Humoyınǵa jazǵan xatında birewlerge jiberiletuǵın xat avtordıń ózi tárepinen bir neshe ret oqılıponıń anıq túsinikli ekenligine, aytpaqshı bolǵan pikirlerdi durıs jetkere alǵanlıǵına isenim payda etkennen keyin ǵana jiberiw kerek deydi.
Qaraqalpaq xalıq awızeki dóretpelerinde klasssik shayırlardıń shıǵarmalarında da sóylew ádebi, sóz qúdireti haqqında bahalı pikirler aytılǵan.
Jaqsı sóz jan azıǵı, Aytılǵan sóz atılǵan oq, sóz súyekten ótedi, tayaq etten ótedi, jıllı-jıllı sóyleseń jılan ininen shıǵadı. Biyday nanıń bolmasa, biyday sóziń joqpa edi usaǵan danalıq sózler xalqımızdıń sóz kúshi, sóz qúdiretliligin qanshelli dárejede bahalaytuǵınan derek beredi.
Qaraqalpaq xalqı sóz ónerin júdá qádirlegen, onı mingeriwge, úyreniwge talaplanǵan sóz sheberleri bolǵan sheshenlerin júdá ardaqlaǵan xalıq. Ata-babalarımız zamanında sóz sheberleri dawlı sheshken. Sózdi tawıp sóyleytuǵın adamlar húrmet, izzette bolǵan. Bir ǵana Jiyrenshe sheshen haqqındaǵı áńgimelerdiń ózi buǵan ayqın mısal bola aladı. Awizeki ádebiyatımızda dilwar qız jeǵgeleri menen sheshen jigit aǵalarınıń aytısları, dilwar qızlar menen jigitlerdiń sóz jarıstırıwları, sózge sheshenligi menen xandı jumsaǵan hayal haqqında áńgimeler saqlanıp qalǵan shayır T, Mátmuratov óziniń bir qosıǵında
Sózlerim sózleriniń dógeregi
Babalarım ne degen sheber edi- dep tawıp aytqan.
Babalarımızǵa qulaq salayıq.
Suw saǵası qaydan shıqsa,
sóz saǵası qaydan shıǵadı degen sultan sorawına sheshen “suw saǵası bulaq, sóz saǵası qulaq” dep juwap bergen eken. Sonday-aq suw bar jerde balıq bar, sóz bar jerde xalıq bar. Sózdiń saǵası xalıq sultan iyem depti.
Batırlardıń kúshi taw bolǵanı menen sózdiń kúshi shalqıǵan teńiz. Ómirde qansha patshalar ótti. Solardan ne qaldı. Dilwar óldi-dańqı qaldı. Batır óldi atı qaldı. Altın qanshelli qádirli bolǵanı menen arbanıń arısına qoyıladı. Gúmistiu qanshelli maqtaǵanımiz benen gewishtiń bezegi bolıp júr. Dúnyada kúymeytuǵın, otta kúymeytuǵın nárse hasıl sóz eken. Ómir óte beredi, izde jaqsı adamlardıń elesi menen danalıq penen aytılǵan sózdiń sarası ǵana qaladı eken. Jaqsıdan sóz, al jamannan jez qaladı. Jezdi tat basadı, al hasıl sóz degen waqıt ótken sayın jáne de qulpırıp, juldızday janadı eken.
Sheshen hesh waqıtta xanǵa jaǵınıp, qarnıń qampaytıw ushın dilwar bolǵan emes. Bálki shınlıqtı aytıp, sherin tarqatıw ushın jasaydı. Sheshen xalıqtıń kórer kózi sonıń ushın da ol hámme waqıt xalıqtıń sózin sóyleydi. Ázelden náwpir el Noǵaylı sózdiń sultanı edi. Bul eldi qáhárli qılıshtan demi jılıta almaǵanı menen quw qobızdıń sesti jılıtqan. Ersili-qarsılı eńterilipotırǵan jıraw ermanı jıńǵıldıń shıbıǵınıń ushına eplep baylanǵan bir buwat ǵana qıldı eki tarǵa egep turıp eńǵregende, esik bette otırǵan eresek kelinsheklerdiń eki kókiregi birdey Edildiń suwınday iydirip jiberetuǵın nar iydirgen degen nama da bar. Sóz sheberliginiń saǵasın toqsan sózdiń tórkinin bir awız sóz benen sheshken Soppaslı Sıpıra jıraw. Soppaslı Sıpıra jıraw degende satırlap jawǵan jawın birden toqtap, sıńqıǵan bala jılaǵanın qoyǵan. Qobız shalsa bult jawıp, kózi túsken zat kógerip sala beretuǵın edi ǵoy deydi xalıq. Sózge kelgende sonıńday salmaqlı edi. El-jurtqa aǵa bolıp, aǵılıp turıp keńes berdi.
Qaraqalpaq klassik shayırı Berdaq Ǵarǵabay ulı óz qosıqlarında sóylew ádebi haqqında bahalı pikirler bildirgen.
Ata-anańdı qádirle,
Ólgeninshe jaqsı sóyle,
Mal tapsań torqaǵa bóle,
Óserińe jaqsı balam.
Jaqsı sózge qulaqtı túr,
Jaman sózden qashqıl balam.
Erme hasla shuǵıl sózge,
Ǵıybat sózden qashqıl balam.
Jamanlarǵa sırıńdı aytpa,
Kelgen jerde sózden qaytpa,
Jaman aytpa jaqsı sózle,
Haq isińe hesh bir oylanba.
Ótirik sózler aytpaǵan,
Ádil erler maǵan kerek.
XIX ásirde jasaǵan klassik shayırımiz Ájiniyaz Qosıbay ulı da óz shıǵarmalarında sóylew ádebi, sóz qúdireti haqqında bahalı pikirler aytqan.
Aytqan sózdiń maǵanasın bilmese,
Ol adamnan tilsiz ósken mal jaqsı.
Oylamay sóyleme haslan,
Aqıl alma xalıqqa qastan,
Kórseń aqılıń alar shiyrin sóz benen,
Jayılmasa sóz xalıqqa,
Shayıq góne tamǵa megzer.
Sóziń nayza silet óter,
Óz bashińa sóziń jeter.
Jaqsınıń bir sózi mánawiyat taji,
Jamannıń bir sózi záhárden ashshı.
Xalıq awizeki dóretpelerinen de, klassik shayırlarımızdıń shıǵarmalarınan da sóz qúdireti, sóz ádebi haqqında aytılǵan bunday pikirlerdi kóplep keltiriw múmkin.
Juwmaqlaw.
Juwmaqlap aytatuǵın bolsaq sóylew mádeniyati tariyxi uzaq dáwirlerge barıp taqaladı. Hár bir dáwirdiń ózine tán ózgesheligi, ayırmashılıǵı bar. Sóylew mádeniyatın alımlardıń biri aqıl menen baylanıstırsa, bazi birewleri adam balasında qanshelli dárejede aqıl bolǵanı menen, túsinik bolǵanı menen onıń sheber sózler menen basqalarǵa jetkerip bere almasa sonsha aqıldıń heshqanday keregi joq deydi. Hár qanday jerde adam balası óziniń tiliniń, sózlerin sheber qollanıw menen, sóylew barısında adamǵa jaǵımlı sóylew menen, sóylew mádeniyatın saqlawı menen hár qanday jaǵdaydan shıǵıp ketiwi múmkin. Urıslarda jawǵa kúshi jetpegen waqıtlarda batırlar aqılı menen tilinıń baylǵı menen sózlerin sheber qollanıw menen urıstı da toqtatıwı múmkin dep aytıladı.
Sózdiń qanshelli qúdiretli ekenligi hár bir alımnıń, shayırlardıń shıǵarmalarınan orın alıp kelgen. Sóylew mádeniyati hár qanday jaǵdayda adam balasına kómek beretuǵınliǵın aytılǵan. Sóylew baylıǵımiz kúsheyiwi, sózlik quramımiz kóbeyiwi ushın biz eń dáslep kórkem shıǵarmalar oqıwımiz kerek. Jánede ózimizde bar sózlik quram menen sóylew mádeniyatin saqlaǵan halda úlkenge húrmet, kishiger izzet penen qatnas jasawımız kerek. Jaqsı sóz benen jaqsı ádep penen hár qanday adamnıń pikirin jaqsı tárepke ózgertip, olardıń ómirinde belgili bir orınǵa iye bolıwımiz kerek.
Házirgi waqıtta mámleketimizde keleshek áwladdiń sózge sheshenm bolıp shıǵıwı ushın, olardıń erkin pikirlewi ushın mektep sabaqlıqlarınan, orta arnawlı oqıw orınlarınan baslap olardi erkin pikirlewge, pikirlerin erkin jetkerip beriwge, sóz baylıǵın kóbeytiw maqsetinde kóbirek kórkem shıǵarmalar oqıwǵa iytermelenbekte. Jánede ósip kiyatirǵan jas áwladqa sóylew mádeniyati barıńsında da arnawlı temalar ajıratılǵan. Qay jerde qanday sómylew kerekligi úyretilip barmaqta.

Paydalanılǵan ádebiyatlar

1. 
   Dáwletova. U. Oqıtıwshınıń sóylew mádeniyati. Nókis. 2005.
   
2. 
   Axmedov. A. Notıqlik sanati. Toshkent. 1967. 56-bet.
   
3. 
   Begmatov. E. Nutq madaniyati problemasınıng paydo bólishi va asoslanıshı. Nutq madaniyatıga oid masalalar toplami. Toshkent 1973. 154-169-betler.
   
4. 
   Jalilov. X. Notiqlik sanati. Toshkent. 1976.
   
5. 
   Imomxójaev. S. Notiqlik sanati asosları. Toshkent 1982.