Tema: Tábiy birikpeler ximiyası pániniń maqseti hám wazıypaları Joba: Kirisiw Tiykarģi bólim

1.2. Tábiy birikpeler ximiyası pániniń maqseti hám wazıypaları
Tábiy birikpeler tábiyatta keń tarqalǵan bolip, biologiyalıq processda zárúrli rol oynaydı. Bularǵa belgili bolǵan barlıq tábiy elementler atap aytqanda uglevodlar, alkoidlar, vitaminlar, antibiotlar, aminokislotalar, osimlik pigmenleri hám t.b. kiredi.
Ulıwma aytqanda ósimlik hám de tiri organizmler tárepinen payda bolatuģin barlıq birikpeler tábiy birikpeler túrine kiredi.
Tábiy birikpelerdi úyrenıw nátiyjeleri organikalıq hám de biologiyalıq ximiyanıń tazadan jańa bilimler menen hám de kónikpelerdiń házirgi zaman usılları menen toldirdi. Konfarmatsion analiz, organikalıq birikpelerdiń stereo ximiyasın úyrenıw nátiyjede payda bolǵan desek mubolaģa bolmaydi.
Sol sebepli de tábiy birikpeler ximiyası organikalıq ximiyanıń ajıralmaytuǵın bólegi bolip ģana qalmay, ózine tán qásiyetlerine de iye. Bul tarawda ilimiy izertlewlerdi ámelge asırıp atırǵan ilimpazlar tábiy birikpelerdi dúzilisin úyrenıw processinde olardı sturukturasinan organikalıq birikpelerdi sturukturalari kelip shıqqan halda úyrenıp, biosintez hám de biogeniz máselelerine da itıbarın qaratıw kerek boladı. Tábiy birikpelerdi gruppalarǵa bóliwde tekǵana olardıń ximiyalıq belgileri menen olardıń fiziologikalıq aktivligi hám basqa qásiyetleri de itıbarǵa alınadı. Vitaminlar, aktibioginlar, alkaloidlar hám basqa hár túrlı xarakter degi birikpelerdiń ónim bolıwı joqarıdaǵı pikirimizge jarqın mısal bolaladi.
Ádebiyatlarda kórsetiliwinshe tábiy birikpeler tómendegishe gruppalarǵa bólinedi:
1. Kislotalar hám olardıń tuwındıları. Lipidlar. Maylar hám may tárizli elementler.
2. Aminokislotalar. Beloklar. Fermentler. Nuklein kislotalar.
3. Kóp atomli spirtler. Uglevodlar. Pektinlar.
4. Ligninlar
5. Terpenlar. Korotinoidlar. Kauchuk. Efir mayları.
6. Steroidlar.
7. Glikozidlar.
8. Kumarinlar.
9. Flovonoidlar.
10. Alkoloidlar.
11. Antibiotiklar.
12. Vitaminler.
Tábiy birikpeler biologiya, meditsina, farmacevtika, awıl xojalıǵı hám basqa tarawlarda kata áhmiyetke iye. Sol sebepli de tábiy birikpelerdi (vitaminlar, glikozidlar, kumarinlar, flavonoidlar, alkaloidlar hám hakozalar) úyreniw, jańaların izlep tabıw, olardıń dúzilisi, fiziologikalıq aktivligi hám de olardı óndiriske engiziw sol kúnniń aktual wazıypalarınan biri esaplanadı. Tábiy birikpeler ximiyasın úyreniw boyınsha O'zFA Ósimlik elementları ximiyası institutı ilimpazları tárepinen júdá kata ilimiy izertlew jumısları ámelge asırılıp atır. Buǵan baylanıslı ilimiy izertlew institutları menen óz-ara sheriklikte ilimiy izertlewlerdi aparıw kelesinde álbette óz nátiyjesin beredi.
Ósimlikten ajıratıp alınatuǵın fenollar “kelip shıǵıwı ekilemshi bolǵan” tómen molekulyar massaǵa iye elementlar qatarına kiredi. Bul termin (termin) 20 -ásirdiń birinshi yarımında tábiy birikpeler ximiyasında az-azdan isletiline basladı. Tiykarınan termin biologiyadan alınǵan bolıp organizmdegi elementlardı metabolizm processinde eki qatarǵa (klasqa ) bolıwǵa múmkinshilik bergen. Tiykarǵı metabolik processinde (reproduksiya, ósiw, rawajlanıw ) tiykarınan úlken molekulyar massaǵa iye bolǵan elementlar (nuklein kislatalari, beloklar, lipidlar, polisaxaridlar v. k) qatnasadı. Bunnan tısqarı metabolizm nátiyjesinde bir qatar ekilemshi quyimolekulyar massaǵa iye bolǵan elementlar payda boladı. (Alkaloidlar, terpenlar, steroidlar, glikozidlar, efir mayları hám basqalar ) elementlardıń bunday bolıwın álbette salıstırmalı, sebebi, ósimlik organizmdegi bir qatar elementlar bul kriteriyga juwap bermeydi.
Kelip shıǵıwı birdey bolǵan ekilemshi tábiy birikpeler joqarı ósimliklerdiń tek ayırım shańaraqlarına tiyisliligi anıqlanǵan. Mısalı, kardenolidlar, iridoidlar, betatsianoidlar, sianogen glikozidlar hám saponinlar. Kelip shıǵıwı ekilemshi bolǵan elementlar qatarına tábiy fenol birikpeleri bólek orın tutadı, sebebi, olardıń payda bolıwı barlıq ósimlik dúnyasına tán. Ósimliklerde lignin statyasınıń payda bolıwı ósimliklerdiń teńiz qa'ridan jer maydanına kóshiwine hám tarqalıwina úlken járdem bergen. Ósimlik dúnyasın reń-barangligi da tiykarınan fenol elementları tábiyaatına baylanıslı, sebebi, ósimliklerdiń gullerine, japıraqlarına, denesine reń beretuǵın pigmentlar antotsianlar bolıp tabıladı. Antotsianlar bolsa ósimlikten ajıratıp alınatuǵın fenol birikpeleri qatarına kiredi. Ósimliklerdiń ózin keselliklerinen patogen virus, bakteriya, zamarıqlar tásirinen saqlaw processinde fenol elementlar tiykarǵı rolni oynaydı. (Fitoaleksinlar).
Aldınam bar, fenol hám fenol birikpeleri ózi qanday elementlar klasına kiredi? degen sorawǵa juwap beriw kerek.
Organikalıq ximiyası kursinan ekenin aytıw kerek, fenollar aromatik elementlar bolıp, óziniń aromatik halqasında bir hám odan artıq gidroksil toparına iye boladı. Olardı aromatik spirtler de dep ataydılar. Alipatik spirtlerden olardıń ayırmashılıǵı sonda -fenollar kúshsiz kislota tábiyaatına iye. Fenol birikpesinde gidroksil toparınıń sanı artıp barǵan sayın kislotalıq tábiyaatı kúsheyip baradı. Aromatik halqada gidroksil gruppalarınıń sanı hám jaylasıwı úlken áhmiyetke iye. Orta gidroksillangan polifenollar: pirokatexin (1, 2 dioksibenzol), bórekallol (1, 2, 3 trioksibenzol), metagidroksillangan: rezorsin (1, 3 dioksibenzol).
Fenollar formulası (súwret 1):

R₁-R₂ - алкиллар пирокатехин резорцин



флораглюцин пирогаллол гидрохинон
Floroglyusin (1, 3, 5 trioksibenzol) polifenollarga qaraǵanda reaksiyaǵa kirisiw qábileti kúshlilew esaplanadı. Gidroxinon (1, 4 dioksibenzol) reaksion qábileti boyınsha ortasha jaǵdaydı iyeleydi. Bul ápiwayı dúzılıwǵa iye bolǵan, yonaki uglevodorodlar radikallariga iye bolmaǵan fenollar ósimliklerde ádetde kem ushraydı. Olar oksikarich, oksibenzoy kislotalarınan payda boladılar. Fenoldiń ózi júdá kishkene muǵdarda sosna terekin iynesi hám qara smorodinaning qabıqlog'ini ximiyalıq quramında anıqlanǵan. Pirokatexin terakning bargida, iri bargli bedaning bargida hám piyazdıń qabıqlog'ida anıqlanǵan. Pirokatexinin monometil efiri gvayakol buk terekiniń saqichida tabılǵan. Floraglyusin jáne onıń glyukozidi florin sekvoyya terekiniń mevasida hám citrus miywelerdiń qabıqlog'ida anıqlanǵan. Gidroxinon sap halda almurt terekiniń qabıqdog'idan ajıratıp alınǵan.
Gidroxinonnin glyukozidi-arbutin almurt terekiniń japıraqlarında, qabıqlog'ida hám mevasining urıwlarında anıqlanǵan. Kalina terekiniń japıraqlarında arbutin menen flebotrexina (2) fenol statyası tabılǵan. Flebotrexin, arbutin hám monoterpen linalool-1 kislotası menen konyugati ekenligi anıqlanǵan.