Teoriyaliq materiallar 1-tema. Finanslıq analiz pániniń teoriyalıq tiykarları

10-Tema. Pul aǵımlarınıń analizi
10.1. Xojalıq subyektiniń pul qarjıların kóbeytiw, olardıń kóbeyiw waqtın esap-kitap qılıw hám nátiyjege erisiwde analizdiń áhmiyetliligi hám tiykarǵı wazıypaları
Pul qarjıların durıs basqarıw máselesi barqulla múlik iyeleri hám menedjerler itibarındaǵı másele bolıp kelgen. Sebebi jiberilgen ónim, orınlanǵan jumıs hám kórsetilgen xızmetler boyınsha esap-kitaplardıń óz waqtında ámelge asırılmawı aqıbetinde isbilermenlik subyektiniń qarsı tárep aldındaǵı minnetlemeleri de artıp baradı. Nátiyjede isbilermenlik subyektiniń finanslıq jaǵdayı hám nátiyjeliliginde keri jaǵdaylar gúzetile baslaydı. Sol sebepli, naqlılıqtı támiynlew, olardı durıs basqarıw máselesine barqulla úlken áhmiyet qaratılıwı kerek.

Basqa finanslıq esabatlar menen birge paydalanıw waqtında pul aǵımları haqqındaǵı esabat, finanslıq esabattan paydalanıwshılar ushın xojalıq júritiwshi subyekttiń pul qarjıların hám olardıń ekvivalentlerin qamtıw qábiletin bahalawǵa baza bolıp xızmet etiwi menen paydalı boladı. Pul aǵımları haqqındaǵı esabat pul túsimleri hám tólemlerin úsh tiykarǵı kategoriyaǵa ajıratadı: Operacion iskerligi, investiciya iskerligi hám finanslıq iskerlik. Hár úsh kategoriyanıń pul qarjısına birgelikte tásiri esabat dáwirinde pul qarjısınıń sap ózgerisin belgilep beredi. Pul aǵımlarının háreketi haqqındaǵı maǵlıwmat bolajaq pul aǵımları prognozınıń durıslıǵın tekseriw waqtında, payda alıw hám pul aǵımlarınıń sap háreketi hám baha ózgerisiniń tásiri ortasındaǵı baylanıslardı analizlew waqtında zárúr boladı.

Pul qarjılarınıń aǵımı boyınsha tómendegi áhmiyetli túsiniklerdi klassifikaciyalaw kerek:

Pul qarjıları – kassadaǵı naq pul hám talap etip alınatuǵın depozitler, sonday-aq banktiń esap-kitap, valyuta hám basqa schyotlarındaǵı qarjılar.

Pul ekvivalentleri – belgili bir pul qarjısına tez hám ańsat almastırılatuǵın hám de bahasındaǵı ózgerisler sebepli azǵana qáteri bolǵan qısqa múddetli, joqarı likvidli investiciyalar (finanslıq qoyılmalar).

Pul aǵımları – pul qarjıları hám de olar ekvivalentleriniń aǵımı (túsimi) hám shıǵısı (sarıplanıwı, shıǵısı)nan ibarat.

Pul aǵımları haqqındaǵı esabat – esabat dáwirinde pul qarjısı aǵımların tolıq kórsetiwshi kórsetkishler jıyınlısı bolıp tabıladı.

Operacion iskerligi – xojalıq júritiwshi subyekttiń dáramat keltiriwshi tiykarǵı iskerligi, sonday-aq subyekttiń investiciya hám finans iskerligine tiyisli bolmaǵan basqa xojalıq iskerligi.

Investiciya iskerligi – pul ekvivalentlerine kiritilmegen uzaq múddetli aktivler hám basqa investiciya obyektlerin satıp alıw hám satıw.

Finanslıq iskerlik – xojalıq júritiwshi subyekttiń iskerligi bolıp, onıń nátiyjesinde óz qarjısı hám qarız qarjılarınıń muǵdarı hám quramında ózgerisler júz beredi.

Operacion iskerliginen pul aǵımı xojalıq júritiwshi subyekttiń tiykarǵı iskerliginen kelip shıǵadı. Ádette xojalıq júritiwshi subyekttiń tiykarǵı iskerligi ónimdi satıwǵa, jumıslardı orınlawǵa yaki xızmet kórsetiwge qaratılǵan boladı. Operacion iskerliginen tiykarǵı pul aǵımına tómendegiler kiredi¹⁹:

a) tovarlardı satıw hám xızmet kórsetiwden túsken pul;

b) royalti, tólemler, dáldalshılıq haqı hám basqa jollar menen pul qarjılarınıń túsimi;

v) tovarlar hám xızmetler ushın olardı jetkerip beriwshilerge pul tólemleri;

g) xızmetkerlerge hám xızmetkerler atınan tólemler;

d) qamsızlandırıw kompaniyasınıń qamsızlandırıw polisleri boyınsha sıylıqları, talapları, jıllıq hám ózge tólemleri boyınsha pul túsimleri hám tólemleri;

e) salıqlar boyınsha pul tólemleri yaki onıń ornın basıwshı tólemler, eger olar investiciya hám finans iskerligine tiyisli bolmasa;

j) sawda yaki dilerlik maqsetlerinde dúzilgen kelisimler boyınsha pul túsimleri hám tólemleri;

z) basqalar.