Teoriyaliq materiallar 1-tema. Finanslıq analiz pániniń teoriyalıq tiykarları

Debitorlıq minnetlemeleriniń qáliplesiw qatarları

Debitorlıq minnetlemeleriniń quramı (esapbetleri nomeri)	Balans qatarı	Dáwir bası	Dáwir aqırı	Parqı,+,-
Debitorlar, jámi (qatar.220+240+250 +260+270+280+290+ 300+310)	210	329 580 900	357 250 603	[phone]
Sonnan: múddeti ótken	211	42 467 800	25 402 050	-17065750
Qarıydar hám buyırtpashılardıń qarızı (4000 nan 4900 dıń ayırması)	220	110 360 400	125 602 400	[phone]
Ajıratılǵan bólimlerdiń qarızı (4110)	230	-	-	-
Sıńar hám qaram xojalıq jámiyetlerdiń qarızı (4120)	240	108 600 700	105 600 300	-3000400
Xızmetkerlerge berilgen avanslar (4200)	250	105 400	90 707	-14693
Tovar jetkerip beriwshiler hám kesip alıwshılarǵa berilgen avanslar (4300)	260	80 604 500	95 801 700	[phone]
Byudjetke salıq hám jıyınlar boyınsha avans tólemleri (4400)	270	20 614 300	18 400 890	-2213410
Maqsetli mámleket jamǵarmaları hám qamsızlandırıwlar boyınsha avans tólemleri (4500)	280	48 866 120	143 460	-48722660
Shólkemlestiriwshilerdiń ustav kapitalına úlesler boyınsha qarızı (4600)	290	-	-	-
Xızmetkerlerdiń basqa operaciyalar boyınsha qarızı (4700)	300	690 400	770 810	+80410
Basqa debitorlıq qarızlar (4800)	310	3 739 080	10 840 336	+7101256

Kárxanada debitorlıq minnetlemeler dáwir basına salıstırǵanda tómendegi ózgerislerge iye bolǵan. Jámi debitorlıq minnetlemeler dáwir basına salıstırǵanda 27669703 mıń swmǵa artqan. Sonnan: Qarıydar hám buyırtpashılardıń qarızı (4000 nan 4900 dıń ayırması) -17065750 mıń swmǵa, xızmetkerlerge berilgen avanslar (4200) -14693 mıń swmǵa, byudjetke salıq hám jıyınlar boyınsha avans tólemleri (4400) -2213410 mıń swmǵa, maqsetli mámleket jamǵarmaları boyınsha avans tólemleri (4500) -4722660 mıń swmǵa, xızmetkerlerdiń basqa operaciyalar boyınsha qarızı (4700) 80410 mıń swmǵa, basqa debitorlıq qarızları (4800) 7101256 kóbeygen.

Sıńar hám qaram xojalıq jámiyetlerdiń qarızı (4120) 3000400 mıń swmǵa, tovar jetkerip beriwshiler hám kesip alıwshılarǵa berilgen avanslar (4300) 15197200 mıń swmǵa artqanlıǵın kóriw múmkin.

Kreditorlıq minnetlemelerdiń qáliplesiw qatarları

Kreditorlıq minnetlemeleriniń quramı (esapbetleri nomeri)	Balans qatarı	Dáwir bası	Dáwir aqırı	Parqı,+,-
Aǵımdaǵı minnetlemeler, jámi (qatar.610+630+640+650+660+670+ 680+ 690+700+710+720+730 +740+750+760)	600	762 882 821	738896151	-23 986 670
Sonıń ishinde: aǵımdaǵı kreditorlıq qarızları (qatar.610+630+650+670+680+690+ +700+710+720+760)	601	732 342 353	713694151	-18 648 202
sonnan: múddeti ótken aǵımdaǵı kreditorlıq qarızları	602	26 300 100	20900700	-5 399 400
Tovar jetkerip beriwshiler hám kesip alıwshılarǵa qarız (6000)	610	255 300 400	243400733	-11 899 667
Ajıratılǵan bólimlerge qarız (6110)	620
Sıńar hám qaram xojalıq jámiyetlerge qarız (6120)	630	102 900 560	120 252 700	[phone]
Keshiktirilgen dáramatlar (6210, 6220, 6230)	640	19 600	160 700	+141 100
Salıq hám májbúriy tólemler boyınsha keshiktirilgen minnetlemeler (6240)	650
Basqa keshiktirilgen minnetlemeler (6250, 6290)	660
Alınǵan avanslar (6300)	670	258 080 900	227 800 900	-30 280 000
Byudjetke tólemler boyınsha qarız (6400)	680	8 092 100	12 622 700	+4 530 600
Qamsızlandırıwlar boyınsha qarız (6510)	690
Maqsetli mámleket jamǵarmalarına tólemler boyınsha qarız (6520)	700	22 646 900	26 715 800	+4 068 900
Shólkemlestiriwshilerge bolǵan qarızlar (6600)	710
Miynetke haqı tólew boyınsha qarız (6700)	720	56 920 800	58 290 818	+1 370 018
Qısqa múddetli bank kreditleri (6810)	730	26 400 168	22 390 400	-4 009 768
Qısqa múddetli qarızlar (6820, 6830, 6840)	740	4 120 700	2 650 900	-1 469 800
Uzaq múddetli minnetlemelerdiń aǵımdaǵı bólegi (6950)	750
Basqa kreditorlıq qarızlar (6950 den tısqarı 6900)	760	18 400 693	24 610 500	+6 209 807

Kárxanada aǵımdaǵı minnetlemeler dáwir basına salıstırǵanda 23986670 mıń swmǵa artqan. Sonıń ishinde: quramı boyınsha tovar jetkerip beriwshiler hám kesip alıwshılarǵa qarız (6000) 11899667,0 sıńar hám qaram xojalıq jámiyetlerge qarız (6120) 17352140 mıń swmǵa, keshiktirilgen dáramatlar (6210, 6220, 6230) 141100 mıń swmǵa, byudjetke tólemler boyınsha qarız (6400) 4530600 mıń swmǵa, maqsetli mámleket jamǵarmalarına tólemler boyınsha qarız (6520) 4068900 mıń swmǵa, miynetke haqı tólew boyınsha qarız (6700) 1370018 mıń swmǵa, basqa kreditorlıq qarızlar (6950 dan tısqarı 6900) 6209807 mıń swmǵa artqan.

Alınǵan avanslar (6300) -40280000 mıń swmǵa, qısqa múddetli bank kreditleri (6810) -4009768 mıń swmǵa, qısqa múddetli qarızlar (6820, 6830, 6840) -1469800 mıń swmǵa dáwir basına salıstırǵanda kemeygen

8.3. Debitorlıq hám kreditorlıq qarızlardı azaytıw boyınsha basqarıw qararların qabıllaw mexanizmleri
Qarız minnetlemelerin basqarıw jumısına sistemalı jantasıw zárúr. Basqarıwdı durıs jolǵa qoyıwda qarızdarlıqtıń bar ekenligine, onıń muǵdarına hám payda bolǵan sánesine, qarızlardı óndiriw múddetlerin belgilewge, olardı sóndiriw usılların tańlawǵa óz aldına áhmiyet qaratıw kerek. Bunda, kóbirek qarızdar menen sóylesiwler alıp barıw jolın tańlaw maqsetke muwapıq boladı. Máseleni úzil-kesil sheshiw imkanı bolmasa, nızamda belgilengen basqa ilajlardı kóriwge kirisiw kerek.

Debitor qarızdarlıqtı óndiriw – ańsat process emes. Bul uzaq waqıttı, qosımsha shólkemlestiriwshilik hám finanslıq qárejetlerdi talap etedi hám de barqulla bir neshe biznes-strukturalardıń mápleriniń soqlıǵısıwı menen baylanıslı boladı. Bul álbette basqarıwshıdan shaqqanlıq, mártlik hám principalllıqtı talap etedi. Sonıń menen birge qarızdarlıqtı sheshiwde nızamshılıq normaları boyınsha barlıq instanciyalarınan ótiw de barqulla unamlı nátiyjelerge alıp kele bermeydi.

Kárxanalarda múddetinde óndirilmegen hám óndiriw imkanı bolmaǵan debitorlıq, kreditorlıq qarızlardı esaptan shıǵarıw, sóndiriw tómendegi usıllarda ámelge asırıladı.

Birinshi usıl: debitorlıq qarızı úmitsiz bolǵan waqıt kelgende onı tuwrıdan-tuwrı kárxananıń zıyanına esaptan shıǵarıladı.

Sud qararına muwapıq minnetlemelerdiń tamamlanıwı, qarızdardıń bankrotlıǵı, tamamlanıwı yaki óliwi aqıbetinde yaki dawa qılıw múddetiniń ótiwi aqıbetinde úziw múmkin bolmaǵan qarız úmitsiz dep belgilenedi⁷. Bunday qarız esaptan shıǵarılıwı kerek.

Qarızdarlıqtıń ulıwma dawa múddeti – úsh jıl. Olardı esaptan shıǵarıw basshınıń qararı menen ámelge asırıladı hám buyrıq penen rásmiylestiriledi.

«Qárejetler quramı haqqında»ǵı Nızamǵa muwapıq dawa bildiriw múddeti ótken debitorlıq qarızlardı esaptan shıǵarıwdan kórilgen zıyanlar basqa operaciya qárejetleri sıpatında kárxananıń dáwir qárejetleri quramına kiredi.

Debitorlıq qarızdı esaptan shıǵarıwdıń ekinshi usılı – bul gúmanlı qarızlar boyınsha zapas shólkemlestiriw. Bunda belgilengen múddette qaplanbaǵan hám tiyisli kepillar menen támiynlenbegen debitorlıq qarızı gúmanlı qarız sıpatında tán alınadı.

Kárxananıń yuridikalıq hám fizikalıq shaxslar menen esap-kitapları boyınsha gúmanlı qarızları summasına zapas shólkemlestiriledi⁸ .

Sonı óz aldına aytıp ótiw kerek, hár qanday usılda da zıyanǵa esaptan shıǵarılǵan qarız esaptan shıǵarılǵan waqıttan baslap bes jıl dawamında qarızdardıń múlkiy jaǵdayı ózgergen jaǵdayda qarızdı óndiriw imkaniyatın gúzetiw ushın balanstan tısqarı schyotında turıwı zárúr.

Debitorlıq qarızdı esaptan shıǵarıwdıń tańlanǵan usılı kárxananıń esap siyasatında sáwlelendiriledi. Eger de kárxana gúmanlı qarızlar boyınsha zapas shólkemlestirmekshi bolsa, ol jaǵdayda onı qáliplestiriw hám paydalanıw tártibin de esap siyasatında kórsetiwi kerek.

Debitorlıq hám kreditorlıq qarız múddetlerin ótkerip jiberiw hám de kárxanalardıń esapbetlerinde tiyisli qarjılar bolǵan jaǵdayda tólemlerdi ámelge asırıwdıń belgilengen múddetlerin buzıw lawazımlı shaxslarǵa BEMnıń 10 esesinen 15 esesine shekem muǵdarda járiyma salıwǵa sebep boladı⁹.

Kreditorlıq qarızın esaptan shıǵarıw tártipleri salıq kodeksiniń 136-bánti menen tártipke salınadı.

Múddetinde sóndirilmegen kreditorlıq qarızı tómendegi jaǵdaylarda esaptan shıǵarılıwı múmkin:

- dawa bildiriw múddeti (qarız júzege kelgen waqıttan baslap úsh jıl) ótkende;

- kreditor kárxana tamamlanǵanda;

• 
  minnetlemeler sudtıń yaki wákillikli mámleket organınıń qararına muwapıq esaptan shıǵarılǵanda.
  

Esaptan shıǵarılǵan kreditorlıq qarızdıń summası tiykarǵı óndiristen alınǵan basqa dáramatlar quramına kiritiledi. Kreditorlıq qarızdı esaptan shıǵarıw kárxananıń basqa dáramatlarına kiredi hám de tiykarǵı iskerlik túri ushın kózde tutılǵan stavkalar boyınsha salıq salınadı.

8.4. Múddeti ótken debitorlıq hám kreditorlıq qarızlar hám olar boyınsha rezervlerdiń analizi
Tovarlar ámelde jiberilgen jumıslar orınlanǵan, xızmetler kórsetilgen kúnnen baslap 90 kún ótkennen keyin, jetkerip berilgen tovarlar, kórsetilgen xızmetler hám orınlanǵan jumıslar ushın qarjılar kelip túspegenligi múddeti ótip ketken debitorlıq qarız dep esaplanadı, nızamshılıqta belgilengen jaǵdaylar buǵan kirmeydi¹⁰.

Múddeti ótken qarızdarlıqtıń analizinde analitikler nelerge itibar beriwi kerek?

Birinshiden: múddeti ótken minnetlemeler boyınsha aldın-ala maǵlıwmatlardıń anıqlıǵı, isenimligi hám tiykarlılıǵına áhmiyet qaratıw kerek. Debitorlıq hám kreditorlıq qarızlar múddeti ótken minnetleme sıpatında qadaǵalawǵa alınadı, eger joqarıda aytılǵan (3 ay yaki 90 kalendar kúni) múddet ótse. Debitorlıq hám kreditorlıq qarızlardıń balans qatarları boyınsha júdá kóp quramlı qatarları toparlanadı. Úmitsiz qarız – sud qararına muwapıq minnetlemelerdiń tamamlanıwı, qarızdardıń bankrotlıǵı, tamamlanıwı yaki óliwi aqıbetinde yaki dawa qılıw múddeti ótiwi aqıbetinde úziw múmkin bolmaǵan qarız bolıp tabıladı¹¹.

Kárxanalardıń debitorlıq qarızı bazar bahasın bahalaw buxgalteriya esabınıń milliy standartlarına muwapıq tómendegi tártipte ámelge asırıladı:

- birinshiden, qarızdar shólkemlerdiń buxgalterlik esabatı (Buxgalterlik balansı (1-forma)), sonday-aq, buxgalterlik balansına qosımsha (5-forma) tiykarında debitorlıq qarızınıń strukturası hám háreketiniń analizi ámelge asırıladı, keyin bolsa buxgalteriyalıq esap registrleri hám birlemshi hújjetlestiriw maǵlıwmatları tiykarında konkret xojalıq shártnamaları boyınsha debitorlar kesiminde debitorlıq qarız summaları inventarizaciyadan ótkeriledi. Inventarizaciya nátiyjelerine muwapıq debitorlıq qarız qarızdar shólkemler boyınsha konkretlesedi, onıń ulıwma summasınan óndirip alıw úmitsiz qarızlar hám múddeti úsh aydan artıq qarızdarlıq ajıratıladı;

- ekinshiden, kárxanalardıń finanslıq jaǵdayın bahalaw hám balanstıń qanaatlandırarsız strukturasın anıqlaw boyınsha finanslıq kórsetkishler (hám olardıń ólshem bahaları) tiykarında hár bir debitordıń finanslıq jaǵdayın bahalaw ótkeriledi.