Termiz davlat universiteti «gaz kimyosi» fanidan

Butadiyen – 1,3 quyidagi usullarda olinishi mumkin:

1. 
   Neft uglevodorodlarini pirolizlash jarayonining tarkibida 20
   

−30 %
gacha butadiyen-1,3 saqlagan 𝐶₄ fraksiyasidan ajratish orqali;

2. 
   Piroliz mahsulotlaridanajratilgan 𝑛 − 𝑏𝑢𝑡𝑖𝑙𝑒𝑛 fraksiyasini katalitikdegidrirlash orqali;
   
3. 
   Neftning yõldosh gazlaridan ajratilgan 𝑛 − 𝑏𝑢𝑡𝑎𝑛 fraksiyasini katalitikdegidrirlash orqali:
   

4 10 4 8 4 6
C H ^^H2 C H ^^H2 C H ;

4. 
   Etanolni katalitik parchalash orqali (S.V. Lebedev usuli) 2𝐶₂𝐻₅𝑂𝐻 →2𝐻₂𝑂 + 𝐻₂ + 𝐶₄𝐻₆
   
5. 
   Atsetilenni formal‘degid bilan õzaro ta‘siridan 𝑏𝑢𝑡𝑎 𝑑𝑖𝑜𝑙
   

−1,3 va 𝑏𝑢𝑡𝑎𝑛𝑑𝑖𝑜𝑙 −1,3 ga õtkazish orqali (V.Reppe usuli):
2H

4 4 2 4 8 2 4 6 2
C₂ H₂  2CH₂O C H (OH ) ² C H (OH )  C H  H O;

6. 
   Atsetal‘degiddan al‘dol‘ va 𝑏𝑢𝑡𝑎𝑛𝑑𝑖𝑜𝑙 −1,3 orqali (N.N.Ostromyslenskiy usuli):
   

2CH₃CHO CH₃  CH (OH )  CH ₂  CHO ^^H2 C₄ H₈ (OH )₂ ;
C₄ H₈ (OH )₂ ^t0C C₄ H₆  2H₂O.
Hozirgi kunda sanoatda kõp xildagi sintetik kauchuklar ishlab chiqarilmoqda. Ular uchun xom ashyo: dienli uglevodorodlar, asosan, butadiyen – 1,3, izopren, xloropren va boshqalardir.
Kauchuklar xom ashyoga qarab 2 sinfga bõlinadi:

1. 
   Bir monomer asosida tayyorlangan kauchuklar.
   
2. 
   Ikki yoki uch monomer asosida tayyorlangan kauchuklar.
   

Sintetik kauchuk va rezinalar qõllanilish sohasiga qarab shartli ravishda ikki
guruhga bõlinadi:

1. 
   Barcha sohalarda ishlatiladigan.
   
2. 
   Maxsus sohalarda ishlatiladigan.
   

Birinchi guruhga kiradiganlari asosan shinalar va boshqa kõpgina
rezina buyumlar tayyorlash uchun ishlatiladi, ikkinchi guruhga kiradiganlari alohida xossalariga ega bõlib, noqulay sharoitlarda qõllaniladi. Masalan, ular issiqlikka (+250⁰C va undan ham yuqori), sovuqlikka (-60⁰C va undan ham past) chidamli, kislota, asos, oksidlovchilar, organik erituvchilar, suyuq yoqilğilar, moylar, gazlar va shu kabi boshqa moddalarga chidamli kauchuklarga kiradi (IV.33-jadval).
Keyingi yillarda ba‘zi xossalari bõyicha tabiiy kauchukdan ham kolonna bõlgan stereoregulyar- fazoviy tartibli kauchuklar (polibutadiyenli va poliizoprenli)ishlab chiqarish sur‘atlari ortib bormoqda.
Kauchuk va uni vulqonlash natijasida olinadigan rezinadan tayyorlangan buyumlar xalq xõjaligining barcha tarmoqlari va turmushimizning ajralmas qismi bõlib qoldi. Bunga sabab rezinaning ajoyib õziga xos xususiyatlaridir. U xossalariga qarab har xil sohalarda ishlatiladi. Rezinaning mustahkamligi va uning elastikligi, mexanik ta‘sirni, urilishni pasaytirish, mexanik tebranishlarni sõndirishi, uning emirilishga mustahkamligi undan turli xildagi shinalar va rezina oyoq kiyimlari tayyorlash imkonini beradi.
IV.33-jadval. Sintetik kauchukning muhim turlari

Kauchuklar	Reaksiya uchun olingan Mnomerlar	Maxsus xossalari
Barcha soxalarda ishlatiladigan
Natriybutadiyenli (BSK)	Butadiyen ^CH2^=CH-CH=CH2
Divinilstirolli(SSK)	Butadiyen va stirol ^CH2^=CH-C6^H5
Divinilmetilstirolli (MSSK)	Butadiyen va metilstirol ^CH2^=C(CH3^)C6^H5
Izoprenli	Izopren ^CH2^=C(CH3^)- ^CH=CH2
Maxsus soxalarda ishlatiladigan
Tiokolli	Dixloretan ^ClCH2^-CH2^Cl^yokidixlordietilefir	Moy va benzinga chidamli

	^ClCH2^-CH2^OCH2^-CH2^Cl ^va natriy tetrasul‘fidi Na2^S4
Butadiyen nitrilli (NSK)	Butadiyen va akrilonitril ^CH2^=CH-CN	Issiqlik, benzin va moylargachidamli
Xloroprenli	Xloropren ^CH2 ^=C(Cl)-CH=CH2	Issiqlik, benzin va moylarga,ozonga chidamli
Poliizobutilenli	Izobutelen ^CH2 ^=C(CH3^)2	Kimyoviy chidamlikka ega
Butilkauchuk	Izopren va izobutilen	Yuqori gaz õtkazmaslik va kimyoviy chidamlilikka ega
Poliefiruretanli	Diizosianat ^O=C=N-(CH2^)n-N=C=O va ikki atomli spirt ^OH-(CH2^)-OH	Yuqori mustahkamlik
Siloksanli	Kremniyorganik birikmalar ^OH-Si(R)2^-OH	Yuqori va past haroratlarga (- 60^0C dan +300^0Sgacha) chidamli

Rezina kõpgina moddalarga chidamli va elastik bõlganligidan turli xildagi zichlovchi qismlar sifatida ishlatiladi. Rezinaning yumshoqligi, uni kõp martalab egilganda ham qattiqligini saqlab qolish xossasi undan transportyorlar uchun uzatish tasmalari tayyorlash imkoniyatini beradi. Buning ustiga rezinaning gaz va suv õtkazmaslik, dielektriklik xossalarini ham hisobga oladigan bõlsak, undan elektrotexnika sanoatida, aerostatlar va dirjabllar yasashda, dam solinuvchi kayiklar va shu kabi minglab mahsulotlartayyorlashda foydalanish mumkin.

Kauchuklar monomerlarni polimerlash yoki sopolimerlash orqali olinadi.
Polimerlash jarayoni bloklarda, emul‘siyalarda va eritmalarda olib boriladi.
Barcha sohalarda qõllashga mõljallangan kauchuklardan kõp ishlab chiqariladigani divinilstirolli (butadiyenstirolli) va polinzoprenli kauchuklardir.
Divinilstirolli kauchuk (SSK) emul‘sion sopolimerlash orqali ishlab chiqariladi. Divinilstirolli kauchuklardan bizda 70% butadiyen va 30% stiroldan iborat aralashmani sopolimerlash yõli bilan (SSK-30) kauchuk olinadi (30-raqami stirolning % miqdorini kõrsatadi).
SSK-30 kauchugini olishda initsiator sifatida kuchli oksidlovchi diizopropilperoksid qõllaniladi. Zanjirli reaksiyalarda zanjirni uz vaqtida uzish uchun regulyatorlar: aliftatik disul‘fidlar sinfiga oid birikmalar diksantogen 𝑅𝑂 −𝐶 − 𝑆 − 𝑆 − 𝐶 − 𝑂𝑅 (𝑅-etil yoki izopropil) yoki osonlikcha disul‘fidlarga (−𝑅 −𝑆 − 𝑆 − 𝑅 larga) aylanuvchi merkaptanlar
𝑅 − 𝑆𝐻 (𝑅=𝐶 ₁₂𝐻₂₅) ishlatiladi.
Hozirgi vaqtda butadiyen-1,3 olishning asosiy texnik usullaridan biri n- butan, yoki n-butilenlarni degidrirlash bo‘lib hisoblanadi. Neftni haydash va krekinglashda olinadigan ko‘p miqdordagi butan sintetik kauchuk sanoati uchun cheklanmagan xom ashyo zahirasini hosil qiladi.
Butan yoki butilenlarni degidrirlashning texnologik jarayoni yirik sanoatzavodlarida o‘zlashtirilgan.
1,3-butadiyenni C₄ uglevadorodlarni degidrirlash yo‘li bilan olish jarayoni
sanoatda 3 xil usul bilan amalga oshiriladi.

1. 
   n-butanni 2 bosqichli degidrirlash;
   
2. 
   n-butanni 1bosqichli degidrirlash;
   
3. 
   butilenlarni degidrirlash.