Termiz davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti turizm va mehmonxonani boshqarish kafedrasi xalqaro turizm: nazariya va amaliyot fanidan

I.BOB. TURISTIK MARSHRUTLARNI ISHLAB CHIQISH USULLARI VA TAMOYILLARI.
1.1. Turistik marshrutlar haqida tushuncha, turlari va ularning tasnifi.
Turistik marshrutlar. Marshrut so’zi aniqlangan, belgilangan yo’lni bildiradi. Marshrut so’zi faqat turizm sohasida tegishli emas balki, insonlarning turizm bilan bog’liq bo’lmagan doimiy, muntazam ravishda ma’lum tomonga, aniqrog’i o’ziga ma’lum geografik manzilga harakatlanishini ham anglatadi. Marshrutning uzoq-yaqinligiga qarab inson harakatlanish vositasini tanlaydi. Masalan, Samarqanddan Jizzaxga boruvchi kishi albatta avtomobil, avtobus yoki poezd transporti turlaridan birini tanlaydi. U hech qachon Jizzaxga samolyotda borish uchun harakat ham, orzu ham qilmaydi. Chunki, Samarqanddan Jizzaxga samolyot bilan borish marshruti yo’qligini juda yaxshi biladi. Lekin, Jizzaxga velosiped, mototsikl, arava, ot, eshak yoki tuya bilan ham borish mumkin. Bu transport insonning ilmiy - texnika taraqqiyoti davrigacha bo’lgan harakatlanishida foydalangan transport xillaridir. Inson hozirda Jizzaxga borish uchun harakatlanish vositalarining eng tezkoridan foydalanadi. Vaqtdan foydalanish nuqtai nazaridan o’tmishda asosiy transport vositalari bo’lgan arava, ot, tuya va eshakdan shaharlararo harakatlanishda hozir foydalanilmaydi. Shuningdek, Jizzaxga zamonaviy transport vositalari bilan qisqa muddatda etib borgan inson shahar atroflaridagi tog’larga chiqmoqchi bo’lsa, o’sha o’tmishdagi asosiy transport vositalari bo’lgan ot, eshak yoki aravadan foydalanishga majbur bo’ladi. Bu mahalliy transport turlarining ham o’z yo’li - marshrutlari bor. Demak, insonning harakatlanishi vaqt davomida tezlanib borib, sharoit bo’yicha sekinlashadi, marshrutlar esa deyarli o’zgarmasdan yoki texnik, qulaylik jihatidan o’zgarishi mumkin. Aniqrog’i, marshrutlar - insonning ham texnika yordamida ham piyoda yoki hayvonlar yordamida yuradigan yo’lidir. Endi, turistik marshrut deyilganda bu yuldan turist maqomini olgan yakka inson yoki insonlar guruhi yuradigan harakatlanadigan, ma’lum bir makonga boradigan va qaytadigan yo’l tushiniladi.
Hozir turizm marshrutlari quyidagi marshrutlarga bo’linadi:

Qadimiy marshrutlar insoniyatning to buyuk geografik kashfiyotlargacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Dastlabki marshrutlar oldindan o’rganiladigan joylarga sayohatlar uyushtirish hisoblanadi. Insoniyat taraqqiyotida qadimiy ibtidoiiy odamlarning ovqat izlab ko’chib yurishlarining izlari ham hozir topilgan, isbotlangan. ¹Eng katta va dastlabki sayohat Misr firavni Nexao topshirig’i bo’yicha Afrikaning dengiz qirg’oq chiziqlari bo’ylab amalga oshirilgan 3 yillik sayohat hisoblanadi. Bu sayohatni Finikiyaliklar amalga ohirdi. Ular kemalarda Qizil dengizdan Hind okeaniga chiqishdi, 3 yildan so’ng Gibraltar bo’g’ozidan o’tib O’rta er dengizi orqali Misrga etib kelishdi. Bunday sayohatlar tarixda juda ko’plab qayd qilingan.
1.«Acy», «Azy» - kun chiqar – keyinchalik Osiyo nomi
2.«Ereb» - kun botar – keyinchalik Evropa nomi.
Qadimiy marshrutlarni harakatlanish jihatidan 2 xil sharoitga bo’lishimiz mumkin:
1.Dengiz – suv yo’li marshrutlari.
2.Quriqlikdagi marshrutlar.
Dengizlar orqali amalga oshirilgan marshrutlar: Fernando Magellanning er shari bo’ylab sayohati, Robert Skott va Raul Amundsen, Jeyms Kukning shimoliy va janubiy qutblarga sayohatlari, Semyon Dejnyov va Vitus Beringning shimoliy muz okeani bo’ylab sayohatlari, M.Lazarov va N.Lisyanskiyning janubiy qutbga sayohati, Mikluxo Maklay sayohati, Xristofor Kolumb va Jeyms Kukning okeanlar bo’ylab sayohatlari marshrutlari. Quruqlikda o’tgan eng katta marshrut – «Buyuk ipak yo’li» marshruti hisoblanadi. Shuningdek, xitoylik Chjan Tsyan yurgan yo’l ham jahondagi eng katta marshrutdir. Buyuk geografik kashfiyotlar davridagi marshrutlarga 1490-1504 yillardagi Xristofor Kolumb, Amerigo Vespuchchi, Vasko da Gama, Jeyms Kuk, David Livingiston, Afanasiy Nikitin, D.Tasman, Mikluxo Maklay, D.Dikson va boshqa sayyohlar ochgan marshrutlar kiradi. Yangi zamonaviy marshrutlar Evropada va Amerikada dastlabki avtomobillar, poezdlar va samolyotlar, bug’ bilan suzadigan kemalar ixtiro qilingan 17-18 asrlar to’g’ri keladi. O’zgartirilgan marshrutlarni inson o’zi uchun qulaylik, sharoit yaratadigan geografik relf shakllari o’zgarganidan keyin o’zgartiradi. Albatta, yangi yo’l oldingisiga (eskisiga) qaraganda o’zining xavfsizligi, qulayligi, harakatlar uchun ko’plab sharoitlar, imkoniyatlar mavjudligi bilan ajralib turadi.O’zgartirilgan marshrutlar-ko’pincha davlatlar o’rtasidagi siyosiy, iqtisodiy me’yorlarning buzilishidan kelib chiqadi. Xuddi shuningdek, davlat ichidagi marshrutlar yangi shaharlar qurilishi, boy tabiiy mineral resurslarning ochilishi bilan bog’liq bo’ladi. Sanoat ob’ektlarining markazlashuvi, arxeologik topilmalar va tabiat qo’riqxonalarining tashkil qilinishi ham ko’pincha yangi marshrutlarning kelib chiqishiga sabab bo’ladi. O’zgarmaydigan marshrutlar – barcha yo’llar Rimga olib boradi shiorida bo’ladi va asosan dunyoning qadimiy – tarixiy obidalari, diniy rahnomalar dafn etilgan joylar, tabiatning noyob haykallari joylashgan manzillar bilan bog’liq bo’ladi. Masalan, Misrdagi piramidalar, Xitoy, Hindiston, Tailanddagi qadimiy, toshdan qurilgan ibodatxonalar, Makka, Madina, Quddus, Buxoro, Samarqand, Xiva, Vatikan kabi shaharlarga, tabiat haykallari, Niagara sharsharasiga, g’orlar, buloqlar, tog’larga boriladigan marshrutlar o’zgarmaydi. Shaharlar, davlatlar o’rtasidagi temir yo’l, havo yo’li, avtomobil yo’llari marshrutlari ham deyarli o’zgarmaydi. «Buyuk Xitoy devori» bo’ylab o’tgan marshrut ham bu devor to yo’qolib ketguncha harakatda bo’ladi, o’zgarmaydi. Tiklanadigan marshrutlar. Bunday marshrutlar asosan qadimiy marshrutlar bo’lib asrlar o’tishi va ilmiy-texnika taraqqiyoti, marshrutda transport turlarining o’zgarishi tufayli dastlabki ahamiyatini yo’qotgan marshrutlar hisoblanadi. Masalan: Eramizdan oldingi II-III asrlarda mashhur bo’lgan, asosan tuya karvonlari bilan harakatlanadigan «Buyuk ipak yo’li» marshrutini tiklash uchun xalqaro harakatlar boshlandi. «Buyuk ipak yo’li» marshrutini tiklash mumkin. Bu tiklash qadimiy yo’l marshruti aniqlanib zamonaviy avtomagistral yoki zamonaviy temir yo’l transporti tarmoqlariga aylanishi ham mumkin. Lekin tuya karvonlari marshrutini ekzotik turizmni rivojlantirish uchun qisqa-qisqa masofalarda tashkil qilsa etarli bo’ladi. Tiklanmaydigan marshrutlar ham imperiya davlatning yoki alohida davlatning parchalanib ketishi, shaharlar, sanoat markazlarining salohiyati pasayishi yoki ilmiy-texnika taraqqiyoti rivoji bilan o’z mavqeini yo’qotadi. Masalan: Xristofor Kolumb, Tur Xeyerdal yoki Fernando Magellanning okeanlararo kemalarda o’tkazgan, oylab muddatlar ketgan dengiz marshrutlarini tiklashga hech hojat ham, zarurat ham yo’q. Bunday marshrutlarni tiklash va turizmda foydalanish iqtisodiy jihatdan haddan tashqari qimmat bo’lishi tushunarli holatdir. Bu marshrutlarni zamonaviy samolyotlarda 12-14 soatda bosib o’tishi mumkin bo’lmoqda. Turizmdagi marshrutlar deyarli mavzuli bo’ladi va mavzu nomidagi turistik marshrut deyiladi. Qayd qilganimizdek, marshrut turistning yoki turistlarning talab va ehtiyojlarini to’liq qondirish dasturiga ega bo’lgandagina turistik marshrut deyiladi. Boshqa hollarda marshrut umumiy yo’l bo’lib qolaveradi. Turistik marshrutlar turizmdagi turlarning mavzulari bo’yicha ham bo’lishi mumkin. Ko’p holatlarda aralash yoki majmuali mavzudagi turistik marshrutlar yoki bir mavzuda – diniy – ziyoratgoh joylarga ishlab chiqilgan turistik marshrutlar hisoblanadi. Agarda turistlar talabi bilan ekoturizm marshruti ishlab chiqilganda ekologik turizm resurslari asosan uzoq masofalarda joylashganligidan turistlar zerikmasligi uchun yo’lbo’yi turistik ob’ektlarni ham turmarshrutga kiritiladi va yo’l-yo’lakay qiziqarli ekskursiyalar uyushtiriladi. Bunday marshrutlar majmuali mavzudagi turistik marshrutlar deyiladi. Demak turistik marshrutlarning mavzulari ko’p hollarda turizmning turlari nomi bilan bog’liq bo’ladi. Turizmning ma’lum bir davlatda rivojlanishiga juda ko’p omillar ta’sir qiladi. Turizm manzillariga yangi tur marshrutlarning ishlab chiqilishi bevosita turizmni rivojlantirish omillarining harakati bilan bog’liqdir. Turizmni rivojlantirish omillarining biror bir omili yoki shakli alohida yuzaga chiqganda turistik marshrut yoki harakatdan to’xtaydi yoki yangi turmarshrut ishlab chiqishga to’g’ri keladi. Marshrutlarni, ekskursiyalarni, ekskursiya dasturlarini shakllantirish, asosiy, qo'shimcha va tegishli xizmatlarni ko'rsatish turistik xizmatlar texnologiyasini tashkil etadi, ya'ni. bu turistik xizmatga bo'lgan ehtiyojni qondirish uchun o'ziga xos turistik mahsulotni shakllantirishdir. Bo'limning mazmuni mavzuning o'ziga xosligi bilan belgilanadi. Mavzuni yoritish uchun zarur bo'lgan ko'plab sayohat shartlari ushbu bobda tushuntirilgan. Asosiy tushuncha - bu turistik marshrut. Turistik marshrut - geografik jihatdan aniqlangan, ma'lum bir hududga va maxsus ob'ektlarga bog'langan va har xil tafsilotlar, yurish, sayohat, harakat yo'nalishi bilan tasvirlangan. Gulyaev V.G. quyidagi ta'rifni beradi: " Marshrut-bu turistning dasturda ko'rsatilgan xizmatlarni ko'rsatish uchun ma'lum vaqt davomida oldindan rejalashtirilgan yo'nalishi.". Bu ta'rif ko'proq mos keladi, chunki ishda keltirilgan marshrutlar uyushgan tijorat turizmiga mo'ljallangan. Turistik marshrut yoki sayohatning qisqacha tavsifi - kroki (rasmlar, xaritalar, diagrammalar, ob'ektlarning matnli tavsifi). Sayohat yozuvlari sayohatchining faoliyatining mohiyatidir - qisqa tavsiflar sayyohlik marshruti yoki sayohati, (yoki undan keyin) shaxsiy foydalanish uchun esdalik sovg'asi sifatida yoki ushbu marshrutni takrorlagandan keyin harakat qilish uchun ko'rsatma sifatida, yoki o'sha marshrutda yuradigan yoki bu joylarga tashrif buyuradigan boshqa sayyohlar uchun. Turistik marshrutlarning tipik turlari. Turistik marshrutlarning tasnifi. Turistik yo'nalishlar turli mezonlarga ko'ra tasniflanadi.
Marshrut turlari quyidagilardan iborat:

Harakatning mavsumiyligiga qarab, marshrutlar quyidagilarga bo'linadi.
· Yil davomida (mavsumdan tashqari);
Mavsumiy - ma'lum bir mavsumda ishlaydi (chang'i, suv, tog 'va boshqalar)
Marshrut tuzilishiga ko'ra, ekskursiyaning relefiga geografik yo'nalish bo'yicha marshrutlar quyidagilarga bo'linadi.
· Chiziqli - yo'lda joylashgan bir yoki bir nechta nuqtalarga (boshlang'ichidan tashqari) tashrif bilan. Turistik marshrut jo'nash joyidan belgilangan joyga (turistik markazda qolish) chiziqli bo'lishi mumkin, ko'pincha turist kelganida o'sha mehmonxonada yashaydi, ekskursiya va boshqa sayohatlar qiladi. Bu marshrut har kuni chamadon va sumkalarini yig'ishni va ochishni yoqtirmaydigan sayyohlar uchun qulay, ko'pincha bir mehmonxonadan boshqasiga ko'chib o'tadi;
· Radial - (statsionar) marshrutning bir nuqtasiga tashrifi bilan. Tanlangan sayyohlik markazidan yoki ekskursiya maqsadli turar joydan radikal harakatlanish varianti, tashrif buyurilgan aholi punktlari va qaytadigan ob'ektlarda bir kecha -kunduz qolishni nazarda tutadi. Shu bilan birga, sayohatlar yoki ekskursiyalar davomida asl turistik markazdagi joylar sayyohlar bilan qoladi;
· Dumaloq (o'tish -sayohatlar) - marshrutning boshi va oxiri nuqtalarining bir -biriga to'g'ri kelishi va marshrutning bir nechta nuqtalariga tashrif buyurish bilan. Boshqa variant - tashrif buyurilgan hudud yoki mamlakat bo'ylab aylanma yo'l va mamlakatga yoki hududga kelish joyi (shartli aeroport, bekat) temir yo'l) bo'lishi mumkin (a) o'zgarishsiz, ya'ni. mamlakat bo'ylab sayohat o'sha paytda boshlangan va tugagan, va (b) mahalliy yoki mamlakatga kelgan joyidan farq qiladi. Oxirgi variant mamlakat bo'ylab o'tadigan sayohatlar uchun odatiy holdir. "Ekstremal sayyohlik marshrutlari tasnifi" sxemasi yuqoridagi materialni umumlashtiradi. Ekskursiyalarni tashkil qilishning boshqa variantlari bo'lishi mumkin. Umuman olganda, hamma narsa turistik marshrut bo'yicha sayyohlarni tashishni bron qilish tartibini belgilaydi.
Muddati bo'yicha marshrutlar quyidagilar:
· Ko'p kunlik (14-30 kun);
· Bir necha kun (1-3 kun) - dam olish kunlari yo'nalishlari;
· Bir necha soat (ekskursiyalar).
Marshrutda transport turi bo'yicha:
· Sayyohlik kompaniyasining shaxsiy transporti;
· Boshqa tashkilotlardan ijaraga olingan (charter) transport;
· Turistlarning shaxsiy transporti.
Harakat turiga qarab quyidagilar ajralib turadi.
· Piyoda yoki piyoda yurish. Odatda marshrutning uzunligi 2 - 6 yoki hatto 20-50 km gacha;
· Hayvonlarning harakatlanishi bilan marshrutlar (otlar, itlar, kiyiklar). Otliq sayyohlik yo'nalishi juda mashhur. Ishtirokchilar transportning texnik vositalari bilan borish qiyin bo'lgan tabiiy diqqatga sazovor joylarga tashrif buyurishlari mumkin;
· Sayyohatlar sayohat davomida turli joylar va hududlarni bilib oladigan, temir yo'l turistik yo'nalishlari, ular qulay mashinalar bo'linmasida yashab, ko'chma restoranlarda ovqatlanadilar. Harakatning asosiy bosqichlari kechasi ta'minlanadi, kunduzi esa sayyohlar turistik markazlarning mahalliy diqqatga sazovor joylariga, dasturda ko'zda tutilgan ob'ektlarga tashrif buyurishadi. Ekskursiyalar 14 kun yoki undan ko'proq davom etadi.
· Suv turistik yo'nalishlari. Eng keng tarqalgan - har qanday turdagi qayiqlarda, yaxtalarda yoki boshqa kichik suv kemalarida va ko'llar yoki daryolar tizimida suzuvchi kemalarda. Bu eshkak eshish yoki motorli qayiqlar, sallar bo'lishi mumkin va marshrut butunlay kimsasiz joylardan o'tadi va hatto toifalarga bo'linadi. Ba'zi sayyohlar daryo yoki dengizda qulay laynerda - daryo va dengiz kruizlarida sayohat qilishni afzal ko'rishadi.
· Havo transporti. Eng katta ulushni uzoq masofalarga havo transporti, shu jumladan okeanlar orqali qit'alararo tashish egallaydi. Bu katta tezyurar va xavfsiz havo laynerlarini yaratish bilan bog'liq edi yo'lovchi tashish qit'alar orasidagi sayyohlik oqimi keskin kuchaydi. Turistlarni tashish uchun marshrut yo'nalishlari ham, charter liniyalari ham ishlatiladi. Mahalliy aviatsiyaning roli ham yuqori, hududlari katta bo'lgan mamlakatlar ichidagi ko'plab yo'nalishlar havo orqali harakatlanishni ta'minlaydi. Kichik aviatsiya, shuningdek, sayyohlarni tashish bilan shug'ullanadi, ayniqsa, sayyohlarni boshqa transport turlariga etib borish qiyin bo'lgan tabiiy va boshqa ob'ektlarga etkazib berishda. Kichik samolyotlar xizmatlari sayyohlik markazi bo'ylab diqqatga sazovor joylarga parvoz qilish uchun keng tarqalgan.
· Birlashtirilgan transport. Ko'p sayyohlik sayohatlari ekskursiyada bir nechta transport turlaridan foydalanishni o'z ichiga oladi. Asosiy shaharlararo tashish, agar bu maxsus sayohat bo'lmasa, ko'pincha havo orqali amalga oshiriladi. Sayyohlar sayohat vaqtini o'z dam olish joyiga uzoq masofaga kamaytirishga intilishadi va samolyot eng samarali transport vositasidir. Tashish bosqichi ekskursiyaning yordamchi elementi hisoblanadi.
· Tabiatda dam olish;
· Tog'larda dam olish;
· Ov va baliq ovlash va boshqalar.
Tabiiyki, turistik marshrutlarning har xil variantlarining har qanday kombinatsiyasi mumkin. Qoidaga ko'ra, ekstremal turizm faol harakat usullari bilan tavsiflanadi. Turizmning faol turlariga jiddiy jismoniy kuch sarflashni talab qiladigan va turistlarning barcha toifalarida mavjud bo'lmagan dam olish va sayohat, o'yin -kulgi, sport turlari (qoyalarga chiqish, sport o'yinlari, daryo bo'yida rafting, suv osti turizmi, safari va boshqalar) kiradi. . Ekstremal turizm bu ma'noda ko'proq ajralib turadi. Buyuk Britaniyada kanalli ekskursiyalar mashhur. Vuoksa ko'llari tizimiga o'xshash turdan farqli o'laroq, bu erda sayyohlar nafaqat shaxsan eshish, balki portlarda qayiqlarni sudrab borish, chodirlar o'rnatish, oshpazlik qilish va h.k. va shinam qishloq mehmonxonalari bilan shug'ullanishlari kerak. Har xil sarguzashtli sayohatlar faol deb hisoblanadi,
· Sarguzashtli sayohatlar, ekzotik joylarga tashriflar, vulqonlar, orollar, palapartishlik va h.k. Odatda bu ekzotik va ekologik toza tabiiy rezervatsiyalarga nostandart sayohat, g'ayrioddiy sayohat, noan'anaviy transport vositalari bilan bog'liq. Ba'zi hollarda, bunday tur xavf va jiddiy jismoniy faollik, ekstremal tur bilan bog'liq bo'lib, jasorat va ko'nikmalarni talab qiladi, masalan, bo'ronli Kolorado daryosida puflanadigan qayiqlarda rafting qilish, qishda Kola yarim orolida it chanalarida sayohat qilish. Tosh markazlarida dam olish mashhur. Ishtirok etish ma'lum bir jismoniy tayyorgarlikni va ishtirokchilarning mahoratini talab qiladi. Bunday turizm yaqin sport turizmi Biroq, marshrutlar yaxshiroq tayyorlangan va sharoitlar ancha qulayroq, gidlar, oraliq lagerlar va sayyohlik uskunalari bilan ta'minlangani uchun xavf minimal darajaga tushirilgan.
· Ov qilish, baliq ovlash, fotosurat ovlash, qishda qor avtomobilida yurish yoki borish qiyin bo'lgan joylarda jip.
Safarning asosiy maqsadiga qarab quyidagi turlarni ajratish mumkin:
· Ov, baliq ovlash, hayvonlarni kuzatish uchun qo'riqxonalarga tabiatga sayohatlar, foto ov. Ekskursiya dasturiga quyidagilar kiradi: mahalliy tabiatning diqqatga sazovor joylarini ziyorat qilish, to'siqlarni engib o'tishni o'rganish, lager hayotini tashkil qilish, o'ta og'ir sharoitlarda omon qolish texnikasini o'rganish. Mashinalar kolonnasi tashkil etilgan bo'lib, unda sayyohlar va gidlar bilan birga jiplardan tashqari, chodirlar, oziq -ovqat, yoqilg'i, ovqat va hk.
· Ekskursiya - harbiy ob'ektlar va poligonlarni, mahbuslar lagerlarini, kontslager va qamoqxonalarni ziyorat qilish;
· Ofatlar, insoniy fojialar joylariga sayohatlar;
· Xazina ovi uchun sayohatlar. Professional va havaskor - sarguzashtli va ko'ngilochar.