Termiz davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti biologiya ta

Akarisimon kanalar (Acariformis) turkumi - Mazkur turkumga ma’lum darajada soddaroq tuzilgan, tuproqda, turli chuchuk suv havzalarida yashovchi o‘simliklar yoki hayvonlarda parazitlik bilan hayot kechiruvchi kanalar kiradi.
Turkumning endeostegmalilar (Endeostigmata) guruhi nihoyatda sodda tuzilgan. Chunki nam tuproq va chirindilar orasida yashovchi bu juda mayda (0,2-0,3 mm) kanalar qadimgi o‘rgimchaksimonlarning xususiyatlarini saqlab qolgan. Bularning tanasi segmentlarga bo‘linganligi bilan boshqa kanalardan farq qiladi. Bosh qismida kichik xeletsera, pedepalt va ikki juft ko‘zi bo‘lib, ko‘krak oyoqchalari yaxshi rivojlangan, nafas olish organi yo‘q. Qorincha qismida koksal (ayirish) va jinsiy organ o‘simtalarining bo‘lishi va sperma suyuqligi yoki spermatoforalar vositasida qo‘shilib rivojlanishi xarakterlidir. Bular lichinkalarining rivojlanishi ko‘p jihatdan trilobitlarning protaspis lichinkasi rivojlanishni eslatadi.
Umuman paleozoy erasidan beri yashab kelayotgan bu eng sodda va mayda o‘rgimchaksimonlar turli kanalarning kelib chiqishini o‘rganishda katta nazariy ahamiyatga ega.
Qalqonli kanalar (Sarcoptiformes) kichik turkumi - Bu guruhning avlodlarida kanalarga xos xususiyatlar, chunonchi tanasining boshko‘krak va qorinchaga bo‘linmay, tutashib ketganligi, ko‘pchiligining tanasi qalqonli xitin bilan himoyalanganligi, xeletseralarining kemiruvchi organ (boshcha) ga aylanib, pedepalpning kichrayganligi, ko‘pida traxeya tipidagi nafas olish organi rivojlanib, nimfa lichinkalari orqali taraqqiy etishi va boshqa xususiyatlari xarakterlidir.
Qalqonli kanalar (Oribatei) tabiatda nihoyatda ko‘p tarqalgan, asosan tuproq va chirindilar orasida yashaydi. O‘rmonzorlar va cho‘l zonalarida zaxkash joylarda ko‘plab uchraydi. Tuproqda uchraydiganlari suv o‘ti, mayda zamburug‘lar, mikroblar va chirindilar bilan oziqlanadi va ko‘plab ko‘payadi.
Ko‘pchilik turlari tuproq hosildorligini orttirishda ma’lum ahamiyatga ega. Bir qancha turlari esa qora mollarda teyleroz kasalliklarini vujudga keltiruvchi yassi chuvalchanglarning oraliq xo‘jayini sifatida bu kasallikni tarqatib, chorvachilikka katta zarar keltiradi.