Termiz davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti biologiya ta

Chigirtkalar mo‘ylovi boshqa to‘g‘ri qanotlilar (chirildoqlar, temirchaklar)ga nisbatan kaltaroq bo‘ladi. Ular orqa oyog‘ini ustki qa-

noti tomiriga ishqalab ovoz chiqaradi. Eshitish organi oldingi qorin bo‘g‘inining yon tomonida joylashgan yupqa pardadan iborat.

Ba’zan chigirtkalar juda tez ko‘payib ketib millionlab individdan iborat to‘da hosil qiladi. To‘da o‘z yo‘lida duch kelgan o‘simliklarni yeb ketishi natijasida katta tabiiy ofatga aylanishi mumkin. Chigirtkalarning bunday ko‘p miqdorda ko‘payishi ba’zan O‘rta Osiyo respublikalari va Qozog‘istonda ham sodir bo‘lib turadi. Chigirtkalar Osiyo va Afrika mam- lakatlarida qishloq xo‘jalik ekinlariga juda katta ziyon yetkazadi.

Chigirtkalar orasida Osiyo chigirtkasi o‘simliklarga ayniqsa ko‘p zi­yon keltiradi. Bu chigirtka, odatda, qamishzor va to‘qayliklarda hamda yirik ko‘llar yaqinida hayot kechiradi. Chigirtka kamroq ko‘paygan yillari yakka-yakka bo‘lib yashaydi. Lichinkasi juda ko‘plab paydo bo‘lganida esa to‘da bo‘lish instinkti yuzaga chiqadi. Millionlab lichinkalar oziq qidirib yo‘lga tushadi va uchragan o‘simlikni yeb ketaveradi. Qanotli chigirt­kalar bir kunda 80—120 km masofaga uchib o‘tishi mumkin. Bunday to‘da kelib qo‘ngan joyda hech bir o‘simlik qolmaydi. Lekin tabiatda chigirtkalarning bunday ko‘payishi kam kuzatiladi.

Temirchaklar mo‘ylovi tanasidan uzunroq bo‘ladi. Ularning uzun qilichsimon tuxum qo‘yuvchi organi bor. Yashil o‘simliklar orasida yirik yashil temirchak tez-tez uchrab turadi. U asosan o‘simliklar orasidan mayda hasharotlarni tutib yeydi. Erkak temirchaklar chirillagan ovoz chiqaradi. Ularning sayrashini, odatda, kunning ikkinchi yarmida, havo iliq bo‘lganda kechqurunlari va kechasi eshitish mumkin.

Chirildoqlar tanasining qoramtir rangi, tuxum qo‘yish organining uzun va to‘g‘ri bo‘lishi, ancha kuchli ovoz chiqarishi bilan boshqa to‘g‘ri qanotlilardan farq qiladi. Qishloq joylarda uy chirildoqlarining baland tovushi ba’zan kechalari kishiga uyqu bermaydi.

Beshiktervatarlar turkumi. Beshiktervatarlar—ancha yirik hasharotlar. Kattaligi 11 sm ga yetadi. Uchburchak shaklda bosh qismi juda hara­katchan bo‘lib, uzun bo‘yin orqali tanasiga qo‘shilgan. Boshining yon tomonida fasetkali yirik murakkab ko‘zlari joylashgan. Og‘iz organlari kemiruvchi tipda. Ko‘kragining birinchi bo‘g‘imi cho‘zilib, bo‘yinga ay­langan. Qanotlari ikki juft, ayrim turlari qanotlari kuchsiz rivojlangan, ucha olmaydi.

Beshiktervatarlarning birinchi juft ko‘krak oyoqlari tutuvchi organga aylangan. Bu oyoqlarning boldir qismi yon tomonidan yassilashgan, o‘tkir qirrasi esa mayda tishchalar bilan qoplangan. Boldirning ana shu tishchali qirrasi son qismidagi maxsus chuqurchaga kirib turadi. Beshik- tervatarlar—yirtqich hayvonlar, ular o‘ljasini pistirmadan poylab turib tutadi. Biron xavf tug‘ilgudek bo‘lsa, ular oldingi oyoqlarini ko‘tarib, gavdasini sekin-asta ikki yon tomonga qimirlata boshlaydi.

Bizning bog‘larimizda daraxt beshiktervatari, tog‘ oldi tumanlarida esa kalta qanot kulrang beshiktervatar, maysa o‘tlar orasida yashil beshiktervatarni uchratish mumkin. Beshiktervatarlar faqat issiq o‘lkalarda tar­qalgan. Ular Qrim, Kavkaz va O‘rta Osiyoda uchraydi. Beshiktervatarlar - juda foydali. Keyingi davrda ularning soni keskin kamayib ketmoqda.

Suvaraklar turkumi. Suvaraklarning tanasi yassi ust qanotlari biroz qalinlashgan; orqa qanoti pardasimon. Urg‘ochi suvaraklar qanoti erkak- lariga nisbatan kaltaroq yoki rivojlanmagan. Ko‘pchilik turlari uchol- maydi, lekin tez yuguradi. Og‘iz organlari kemiruvchi.

Suvaraklarning 4000 dan ortiq, jumladan O‘rta Osiyo hududida 22 turi ma’lum. Ular tabiatda toshlar va o‘simlik qoldiqlari ostida yashaydi. Xonadonlarda mayda sariq suvarak va qora suvarak uchraydi. Ular non uvoqlari, sabzavot va turli oziq-ovqat qoldiqlarini yeydi. Suvaraklar tabiatda turli hayvonlar uchun oziq bo‘ladi; xonadonlarda esa oziq-ovqat mah- sulotlarini ifloslantirib, ayrim kasallik qo‘zg‘atuvchilari (ichburug‘, parazit chuvalchanglar)ni tarqatib, odam sog‘lig‘iga ziyon keltiradi.

To‘liq o‘zgarish bilan rivojlanadigan hasharotlar: qattiq qanotlilar turkumi

Tuzilishi va hayot kechirishining asosiy xususiyatlari. Qattiqqanot- lilar, ya’ni qo‘ng‘izlar keng tarqalgan hasharotlar bo‘lib, 350 mingga yaqin turi ma’lum (10-rasm). Ularning qatttiq xitinlashgan oldingi qa­notlari qalin ustqanotni hosil qilgan. Ostqanotlari yupqa pardasimon, ustqanot ostida taxlanib turadi. Ular uchganda ostki qanotlari samolyot propelleriga o‘xshab aylanadi; ustqanotlari esa ikki yon tomonga yoyilib, ko‘tarish yuzasini hosil qiladi. Qo‘ng‘izlarning tanasi mustahkam xitin sovutga o‘ralgan. Ko‘pchilik qo‘ng‘izlarning oyoqlari yuguruvchi tipda tuzilgan. Suvda yashaydigan turlarining keyingi oyoqlari suzuvchi esh- kakni hosil qiladi. Qo‘ng‘izlarning lichinkasi tuproq, suv yoki chirindi- lar orasida rivojlanadi. Qo‘ng‘izlar oziqlanish usuliga ko‘ra yirtqich, o‘simlikxo‘r va aralash oziqlanadigan guruhlarga ajratiladi.

Yirtqich qo‘ng‘izlar. Yirtqich qo‘ng‘izlar turli zararkunandalarni qirib, foyda keltiradi. Tosh va daraxtlar po‘stlog‘i ostida bog‘, poliz, o‘rmonlarda vizildoq qo‘ng‘izlar ko‘p uchraydi. Qo‘ng‘izlar va ularning qurtlari shil- liqqurtlar, hasharotlarning lichinkasi va qurtlarini yeb foyda keltiradi. O‘rta Osiyoda yaltiroq, ustki qanotlari yashil yoki qizg‘ish rangda tovla- nadigan suluv qo ‘ng‘izlarni uchratish mumkin. Bu qo‘ng‘iz va uning qurt- lari daraxtlarga zarar yetkazadigan kapalaklar qurti bilan oziqlanadi.

O‘simliklarning zararkunanda qo‘ng‘izlari. Qo‘ng‘izlar orasida ko‘pchilik turlari o‘simliklar bilan oziqlanib, katta zarar yetkazadi. G‘alla va poliz ekinlari (kartoshka) ildiziga qirsildoq qo‘ng‘izlarning simqurt deb ataladigan lichinkasi ziyon keltiradi. Bu qo‘ng‘izlarni yelka tomoniga to‘nkarib qo‘yilsa, sapchib turib olishga harakat qilib, qirsillagan ovoz chiqaradi. Bug‘doy, mosh, loviya va boshqa donlarga juda kichkina ombor xartumli qo‘ng‘izi mita katta zarar yetkazadi. Bu qo‘ng‘izning bosh qismi uzayib, xartumchani hosil qiladi. Urg‘ochi qo‘ng‘izlar donni kov- lab, tuxum qo‘yadi. Lichinkasi donning mag‘izini yeb, o‘sha yerda g‘umbakka aylanadi. Bu qo‘ng‘izlar omborxonadagi donlar orqali tarqaladi. Uzoq saqlangan unda un qurtlarini uchratish mumkin. Ular ham qo‘ng‘izlarning qurti hisoblanadi. Un qurtlarining qo‘ng‘izlari unga tuxum qo‘yadi. Tuxumdan chiqqan qurt un bilan oziqlanib, un ichida g‘umbakka aylanadi.