Termiz davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti
AFRIKA TUB JOY AHOLISINING TARKIB TOPISH TARIXI
Download 1.17 Mb. Pdf ko'rish
|
Tursunov begam 080522193027
|
5.AFRIKA TUB JOY AHOLISINING TARKIB TOPISH TARIXI.
Hozirgi odam bir vaqtlar dastlab Afrikada paydo boʻlgan boʻlsa kerak, deb hisoblaydilar. Kontinent tabiatining koʻpgina xususiyatlari shunday fikr yuritishga asos beradi. Afrikada yashaydigan hozirgi zamon odamsimon maymunlari- shimpanze va gorillalar boshqa antropoidlarga nisbatan hozirgi odamga xos boʻlgan biologik belgilarga ayniqsa boy. Shuningdek, Afrikadan hozirgi zamon odamsimon maymunlari bilan bir oilani (Ponguidaye) tashkil etgan odamsimon maymunlarlarning bir necha shakldagi qazilma qoldiqlari topilgan. Bundan tashqari, boshqa odamsimon barcha maymunlarga nisbatan odamga koʻproq oʻxshash boʻlgan antropoidlarning qazilma formalari ham shu qitʼadan topilgan. Avstralopiteklar ana shulardir. Koʻpchilik antropologlar avstralopiteklarni pongidgarga emas, balki gominidlarga, yaʼni odam ham kiradigan oilaga kiritadilar. Avstralopiteklarning qoldiqlari Janubiy va Sharqiy Afrikaning villafrank yotqiziqlaridan topilga, bu yotqiziqlarni koʻpchilik tadqiqotchilar antropogenga (eopleystotsenga) kiritadilar. Materikning sharqida avstralopiteklariing suyaklari bilan birga qoʻpol ravishda toshga yoʻnilgan iz qoldiqlari topilgan. Uzoq vaqt davomida avstralopiteklarni antropoidlar bilan odam orasidagi eng soʻnggi zveno, yaʼni odamning bevosita ajdodlari deb hisoblab kelganlar. Biroq, 1959 yilda L. Liki tomonidan Olduvay makonining topilishi bu problemaning hal qilinishiga jiddiy oʻzgarish kiritdi. Serengeti platosining shimoli-sharqida, Ngorongoro krateri yaqinida (Shimoliy Tanzaniya), villafrank yoshidagi vulkan jinslari orasida, Olduvay darasida avtralopiteklarga oʻxshash primatlarning qoldiqlari topilgan. Bu qoldiqlar zinjantroplar deb ataldi. Zinjantroplardan quyida va yuqorida ancha progressiv va hozirgi odamga oʻxshash boʻlgan formaning qoldiqlari topildi. Bu formani prezinjantrop yoki Homohabilis deb atadilar. Binobarin, uni Noto zotining maxsus turi deb ajratdilar. Prezinjangrop bilan birgalikda ibtidoiy tosh buyumlar-nari-beri yoʻnilgan shagʻallar topildi. Olduvay makonining yuqoriroq qatlamlarida Afrika arxantroplarining qoldiqlari, ular bilan bir sathda esa avstralopiteklarning qoldiqlari topildi. Tarkibida Noto habilis boʻlgan quyi qatlamning absolyut yoshi taxminan 1,8 million yil, arxantropning yoshi taxminan 490 ming yil. Noto hobilis (prezinjantrop) va zinjantrop (avstralopiteklar) qoldiqlarining oʻzaro holati ilgarilari eng qadimgi odamlarning bevosita ajdodlari deb hisoblab kelingan avstrolopiteklar aslida uzoq vaqt davomida villafrank bilan pleystotsen oʻrtalari orasida yashagan qazilma gominidlarning noprogressiv tarmogʻini hosil qilgan, deyishga asos beradi. Bu tarmoq bora-bora tugab qolgan. Shu tarmoq bilan bir vaqtda va hatto undan oldinroq progressiv forma-irezinjantrop yashagan. Ehtimol, ana shu forma eng qadimgi odamlarning bevosita ajdodi boʻlsa kerak. Agar shunday boʻlsa, shubhasiz, prezinjantropning vatanisharqiy Afrika- odamning dastlabki vatani boʻlgan degan fikr toʻgʻri boʻlib chiqadi, Yaqinda R. Liki Rudolf koʻli atroflaridan yoshi 2,7 million yilga teng odamning ajdodlari qoldigʻini topdi. Bu topilma Noto zotining yoshini yanada qadimiy ekanligini koʻrsatadi. Arxantroplarning qoldiqlari, yaʼni dastlabki taraqqiyot bosqichidagi haqiqiy odamlarning qoldiqlari Olduvaydan tashqari, Afrikaning shimolidan, Jazoirdan topildi. Shimoliy Afrika arxantroplarning mahalliy nomi atlantroplar deb ataladi.Butun materik boʻylab (Sharqiy Afrikaning turli rayonlarida, Marokashning Atlantika okeani sohilida, Liviyaning Oʻrta dengiz sohili yaqinida, Efiopiyada, janubda, Keyptaun rayonida) turli davrlardagi paleantroplarning qoldiqlari maʼlum. Sharqiy Afrikada paleantrop bilan hozirgi tipdagi odam orasidagi oʻtkinchi xususiyatlarga ega boʻlgan formalar topilgan.Yevrosiyoga nisbatan Afrikada odamning taraqqiyoti vaqt hisobida ancha orqada qolgan. Neandertal tipidagi odamlar u yerda yuqori pleystotsenning ikkinchi yarmiga qadarli, yaʼni yuqori paleolitgacha tarqalgan. Bu davrda Yevrosiyoda neoaitrop mavjud boʻlgan. Shu bilan birgaliqda Afrikaning neandertallari (paleantroplari) Yevrosiyonikidan ancha farq qilgan va Afrikaning oʻziga xos moddiy madaniyat vakillari hisoblangan.Hozirgi tipdagi odam Afrika territoriyasida oxirgi, gembliy plyuvial davrida paydo boʻlgan. Bu davr Yer sharining shimoliy rayonlaridagi soʻnggi muzlik davri oxirlariga taxminan toʻgʻri kelgan. Bu bilan bogʻliq boʻlgan madaniyatlar juda oʻziga xos boʻlgan va kichik territoriyada tarqalgan. Materikning turli rayonlarida topilgan hozirgi tipdagi qazilma odamlarning qoldiqlari irqiy jihatdan bir-biridan ancha farq qilgan. Afrikada hozirgi vaqtda mavjud boʻlgan asosiy irqlar aftidan, yuqori paleolit davridayoq tarkib topa boshlagan boʻlsa kerak. Irqlarning keyinchalik farq qilishi neolit davomida roʻy bergan. Suyak qoldiqlariga qaraganda, Shimoliy Afrikada qadimgi yevropeoid tipi, Janubiy Afrikada boskop tipi, hozirgi bushmenlar va gottentotlarning ajdodi yashagan. Afrikaning gʻarbida Sahroi Kabirdan janubroqda chinakam negroid (negr) tipi tarkib topgan. Neolit davri davr. mida, aftidan Efiopiya kontakt (oraliq) irqi vujudga kelgay Kongo havzasidagi ekvatorial oʻrmonlarda Afrika pigmeylari (negrill) irqi tarkib topgan. Shimoliy Afrikaning hozirgi tub aholisi deyarli butun Sahroi Kabir bilan birgalikda Janubiy yevropeoid (Oʻrta dengiz boʻyi) irqi vakillaridan iboratdir. Bu irq katta yevropeoid irqining tarmogʻiga nisbatan vaqt jihatidan ancha qadimiydir. Shimoliy Afrika mamlakatlarining yevropeoid aholisi antropologik jihatdan bir xildir. Bu aholi uchun terining qoramtir soch va koʻzning qora boʻlishi, bosh suyagini dolixo (uzunchoq) yeki mezokefal (oʻrtacha) boʻlishi, odamlar boʻyining oʻrtacha 170 sm boʻlishi xarakterlidir. Baʼzan bu tipdan farq qiladigan: terisi oqishroq, sochi sargʻishroq, koʻzi koʻk kishilar ham uchraydi, bu iqlimi ancha sovuq boʻlgan togʻli rayonlarda pigmentsizlanish oqibatidir. Shimoliy Afrikaning qadimgi oarbar aholisi va Shimoliy Afrika mamlakatlari hozirgi aholisining koʻpchiligi Janubiy yevropeoid irqiga kiradi Bu aholi arablarning kirib kelishi va tub barbar aholisining arablashishi oqibatida paydo boʻlgan. Materikning Sahroi Kabirdan janubroqdagi katta qismida, Qizil dengiz atrofidagi rayonlar hamda Somali yarim orolini istisno qilganda, katta ekvatorial irqning Afrika tarmogʻiga kiradigan xalqlar yashaydi. Bu irqtarkibida ikkinchi tartibdagi uchta irq: haqiqiy negr (negroid) irqi, negrill irqi va bushmen (koysan) irqi ajralib turadi.Haqiqiy negr irqi xususiyatlari Niger va Kongo havzalari aholisida ayniqsa yaqqol seziladi. Bu xalqlarningterisi qop-qora, sochlari jingalak, prognatizm (bosh suyagi oldinga turtib chiqish) juda yaqqol seziladi, burun kataklari katta, lablari chuchchaygan, bosh suyaklari dolixokefalmezokefal shaklidadir. Uz arealining boshqa rayonlarida negroidlar ana shu klassik alomatlardan farq qiladi. Masalan, Janubi-sharqiy Afrikada baʼzi bir xalqlarda teri rangi ancha oqish, Yuqori Nil va Senegal xalqlari terisi esa,aksincha, deyarli qora;turli xalqlarda prognatizm turlicha ifodalangan. Odamlarning boʻylari ham turlicha. Nil havzasida yashaydiganlar ayniqsa baland boʻyli boʻladi. Janubiy yevropoidlar va negroidlar areallarining chegaralarida erta neolitdayoq kontakt (oraliq) irq gruppalari tarkib topa boshlagan. Efiopiya irqi ana shulardandir. Bu irqqa Efiopiya, Somali va ularga qoʻshni rayonlarning xalqlari kiradi. Efiopiya irqi vakillarida negroidlarga xos deyarli barcha alomatlarni koʻrish mumkin. Lekin, bu alomatlar bir oz zaiflashgan. Bu zsa yevropoid irqi taʼsiridandir. Efiopiya irqiga kiradigan kishilarning terisi jigar rang, lekin eng oqish negrlarning terisiga qaraganda ham ochroq, sochlari toʻlqinsimon va hatto jingalak, lekin, negroidlardagichalik emas, lablari qalin, biroq doʻmboq emas, prognatizm sezilmaydi, qirra burunli, qanshari baland, choʻzis yuzli boʻlzdn. Gʻarbiy Sudanda yevropeoidlar va negroidlar areallarn oraligʻida ham oʻtkinchi formalar vujudga kelganki, ularda har ikkala irqning antropologik xususiyatlarini koʻrish mumkin. Ekvatorial irqning Afrika tarmogʻida pigmeylar (negrillar) alohida oʻrin tutadi. Pigmeylar Kongo havzasidagi ekvatorial oʻrmonlarda kichik-kichik gruppa boʻlib yashaydilar. Ularning oʻrtacha boʻyi 141-142 sm, eng uzuni 150 sm boʻladi. Terisining rangi umuman tipik negroidlarga nisbatan oqishroq, sochi jingalak, burni keng, qanshari past, ogʻzi keng, labi yupqa, negroidlardagiga nisbatan yuzi sertuk. Pigmeylar bir jihatdan negrlarga oʻxshaydigan xususiyatlarga ega boʻlsa, ikkinchi tomondan, ulardan ancha farq qiladigan xususiyatlarga ega. Ana shunga asoslaydb, bu ikkala irq bir ajdoddan tarqalgan deyish mumkin. Pigmeylarning boshqa barcha irqlardan farq qiladigan antropologik xususiyatlari, aftidan, neolit davrida ekvatorial oʻrmonlarning oʻziga xos tabiiy muhit sharoiti taʼsirida paydo boʻlgan, chunki pigmeylar oʻrmonlarda yashaydi, ularning butun turmush tarzi ana shu ekvatorial oʻrmonlar bilan bogʻlangan.Afrikaning janubi-gʻarbida yevropalik bosqinchilar tomonidan deyarli qirib yuborilgan ikki xalq-bushmenlar va gottentotlarning qoldiqlari uchraydi. Bu ikkala xalq baʼzi bir umumiy antropologik belgilariga koʻra bir irqqa-koysan yoki Janubiy Afrika irqiga, yoyinki irq gruppasiga kiritiladi. Bu irq ham boshqa qora tanli afrikaliklar bilan umumiy boʻlgan alomatlarga ega (burNining kengligi. sochining jingalakligi); baʼzi bir alomatlari bilan bu irq mongoloid irqi vakillariga oʻxshaydi (terisining oqish, sargʻish-jigar rang boʻlishi va epikantus); uchinchi bir xususiyatlari: dumba yaqinida yogʻ toʻplanishi (steatopigiya), terining serajinligi koysan irqi uchun spetsifikdir. Negrlar bilan antropologik jihatdan oʻxshash boʻlishiga sabab shuki, Afrika tarmogʻidagi barcha irqlar oʻz taraqqiyotining dastlabki bosqichlarida umumiy bir ajdoddan tarqalgan. Mongoloid xususiyatlar bu xalqlarning mongoloidlar bilan aloqada boʻlishidan emas, balki tabiiy muhitning oʻxshash sharoitidandir, chunki bu irqlar bir xil oʻxshash tabiiy sharoitda tarkib topgan. Janubiy Afrikaning ichki rayonlaridagi arid (qurgʻoqchil) oʻlkalar maʼlum jihatdan Markaziy Osiyoning rayonlariga oʻxshaydi. Ana shu oʻxshashlik bushmenlarda epikantus hodisasining mavjud boʻlishiga olib kelgan, holbuki bu hodisa faqat mongoloidlar uchun xarakterli alomat hisoblangan. Juda qadim zamonlarda Yer shari boʻyicha xalqlarning koʻchib yurishi va buyuk geografik kashfiyotlar Afrikaning Yevropaliklar tomonidan mustamlaka qilinishi davri keyinchalik aralash irqlarning yanada rivojlanishiga va aralash antropologik tiplarning paydo boʻlishiga olib keldi. Afrikaga arablarning kirib kelishi, arablarning materik shimoli va janubigagina emas, materik ichkarisiganegroid xalqlar orasiga kirib kelishi Janubiy Sudan aholisining aralashdiplari paydo boʻlishiga olib kelgan. Bu aholi antropologik alomatlariga koʻra Efnopiya kontakt (oraliq) irqiga juda oʻxshaydi. Irqlarning aralashishi natijasida oʻrta asrlarda Madagaskar aholisi tarkib topgan. Madagaskar aholisn, aftidan, negroidlar bilan shu orolga kirib kelgan Janubiy mongoloidlar (indoneziyaliklar) ning chatishishidan yuzaga kelgan. Keningi vaqtlarda Afrika janubida (Janubiy Afrika Respublikasida) aparteid sissati oqibatida boshqalardan sunʼiy ravishda ajralib turadigan ranglilar gruppasi paydo boʻldi. Bu gruppa, aftidan oq mustamlakachilar bilan Afrikadagi turli elatlar xotinlari oʻrtasidagi aralash nikohlardan boʻlganlarning avlodlaridir. Afrikada 360 mln. dan ortiq kishi yashaydi. Bu aholi materik territoriyasi boʻylab nihoyatda notekis joylashgan. Katta oʻlkalarda deyarli aholi yashamaydi, koʻpgina oʻlkalarda aholi juda yiyrak. Chunonchi, Sahroi Kabir, Kalaxari, Namib choʻllarida aholining zichligi 1 km2 ra 1 kishidan ham kam. Kongo havzasidagi tropik oʻrmonlarda, Sharqiy Afrikaning koʻpgina togʻlik rayonlarida, Shimoliy va Janubiy Afrika savannalarida aholi juda siyrak. Materikning shimoliy, janubi- gʻarbiy va janubi-sharqiy sohillarida, Gvineya qoʻltigʻi sohillarida aholi ancha zich. Misr Arab Respublikasi joylashgan Nil daryosi vodiysi bu jihatdan ayniqsa ajralib turadi, bu vodiy Afrikadagina emas, balki butun dunyoda aholi eng zich yashaydigan territoriyalardan biridir. U yerda aholining zichligi 200 kishidan oshadi, baʼzi bir joylarda esa 1000 kishiga yetadi. Afrikaning baʼzi bir rayonlarida, qirlar va togʻli rayonlarda pasttekisliklardagiga nisbatan aholi zichroq yashaydi. Chunki bunday tekisliklarda kishilarning hayoti va faoliyati uchun sharoit u qadar qulay emas. Butun kontinent aholisining 40% chasi dengiz sathidan 500 m dan baland boʻlgan joylarda yashaydi. Afrikada qishloq aholisi koʻproq. Sanoat shaharlari gʻuj toʻplangan yerlar koʻp emas. Qishloq xoʻjaligida plantatsiya dehqonchiligi yoki daraxtlarni kundakov qilib yondirib dehqonchilik qilish va yaylov chorvachiligi ustun turadi. Yaylov chorvachiligi koʻpincha koʻchmanchi yoki yarim koʻchmanchi chorvachilikdan iborat. Uzoq yillar davom etgan mustamlakachilik aholining joylashishiga, xoʻjalik yuritish usullariga, tabiiy resurslardan foydalanish xarakteriga katta taʼsir etgan. Afrikaning bir qancha rayonlaridagina tabiat ibtidoiy holda saqlanib qolgan. Kesish va kuydirish natijasida oʻrmonlar tarkibining oʻzgarishi yoki antropogen savannaning oʻrmonlar oʻrnini olishi, choʻllar bilan chegaradosh zonalarda savannalarning choʻllarga aylanishi, boshqa kontinentlardan kelgan oʻsimlik va hayvonlarning tarqalishi va mahalliy turlarning yoʻq qilib yuborilishi-bularning hammasi inson faoliyati oqibati boʻlib, materikning koʻproq oʻzlashtirilgan va aholi zich yashaydigan chekkalaridagina emas, balki uning ichki rayonlarida ham keng tarqalgan. Afrika mamlakatlarida tabiatni, ayniqsa uning oʻziga xos, boy hayvonot dunyosini muhofaza qilish uchun bir qancha tadbirlar koʻrilmoqda. Sharqiy va Janubiy Afrikadagi milliy parklar va qoʻriqxonalar butun dunyoga mashhur. Bular haqida rayonlar xarakteristikasida gapiriladi. 5-RASM. Afrika aholisi va ular barpo etgan obidalar. |
