Termiz davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

1.2. Mineral boyliklar va yoqilg`i – energetika resurslari
Mineral resurslar sayyoralar insoniyat ajratib oladigan barcha minerallardir. Mavjud va sanoatda foydalanish uchun yaroqli resurslar mineral-xomashyo bazasi deb ataladi. Bugungi kunda esa 200 dan ortiq turdagi mineral xom ashyolardan foydalanilmoqda.
Tabiiy foydali qazilmalar qazib olinib, sanoat va iqtisodiyotda foydalanilgandan keyingina resurslarga aylanadi. Masalan, odamlar uzoq vaqt davomida ko'mirdan foydalana boshladilar, ammo u faqat 17-asrning oxirida sanoat ahamiyatiga ega bo'ldi. Neft sanoatda faqat 19-asrda, uran rudalari esa faqat o'tgan asrning o'rtalarida keng qo'llanila boshlandi.
Mineral resurslarning sayyorada tarqalishi notekis bo'lib, asosan tektonik tuzilish bilan bog'liq. Har yili yangi foydali qazilmalar konlari topilib, o'zlashtirilmoqda.
Zaxiralarning ko'p qismi o'z ichiga oladi tog'li hududlar... So'nggi paytlarda okeanlar va dengizlar tubidagi foydali qazilma konlarini o'zlashtirish faol davom ettirilmoqda.
Yerning foydali qazilmalari turlari
Mineral resurslarning yagona tasnifi mavjud emas.
Foydalanish turi bo'yicha juda an'anaviy tasnif mavjud:
Yonuvchan yoqilg'i va energiya: neft, tabiiy gaz, ko'mir, slanets, torf, uran rudasi.
Ruda:
- rangli metallar rudalari: alyuminiy, mis, nikel, qo'rg'oshin, kobalt, rux, qalay, surma, molibden, simob;
- kon-kimyoviy: apatitlar, tuzlar, fosforitlar, oltingugurt, bor, brom, yod;
- nodir va qimmatbaho metallar rudalari: kumush, oltin,
- qimmatbaho va yarim qimmatbaho toshlar.
Metall bo'lmagan:
- sanoat xom ashyosi: talk, kvarts, asbest, grafit, slyuda;
- qurilish materiallari: marmar, shifer, tüf, bazalt, granit;
- gidromineral: chuchuk va minerallashgan suvlar;
- qimmatbaho toshlar xom ashyosi;
- kon-kimyo xomashyosi.
Mineral resurslar turlarining yana bir tasnifi mavjud:
Suyuqlik (moy, mineral suv);
Qattiq (rudalar, tuzlar, ko'mir, granit, marmar);
Gazsimon (yonuvchi gazlar, metan, geliy).
Dunyoda mineral resurslarni qazib olish va ulardan foydalanish
Mineral resurslar zamonaviy sanoat va ilmiy-texnika taraqqiyotining asosidir. Ularsiz ko‘pchilik sanoat tarmoqlari: kimyo, qurilish, oziq-ovqat, yengil, qora va rangli metallurgiyaning mavjudligini tasavvur qilib bo‘lmaydi. Mashinasozlik oʻzining koʻp tarmoqlariga ega boʻlgan holda ham mineral xomashyodan foydalanishga asoslangan.
Yoqilg'i resurslari katta ahamiyatga ega. Ular cho'kindi kelib chiqishi va ko'pincha qadimgi tektonik platformalarda joylashgan. Dunyoda yoqilgʻi va mineral resurslarning 60%i koʻmir, 15%i tabiiy gaz, 12%i neftdir. Qolgan hamma narsa torf, moyli slanets va boshqa foydali qazilmalarning ulushi.
Mineral resurslar (dunyo mamlakatlari bo'yicha)
Foydali qazilmalarning o'rganilgan zahiralari va ulardan foydalanish hajmining nisbati mamlakatning resurslar bilan ta'minlanganligi deyiladi. Ko'pincha, bu qiymat ushbu zaxiralar etarli bo'lishi kerak bo'lgan yillar soni bilan o'lchanadi. Dunyoda juda ko'p foydali qazilmalarga ega bo'lgan bir nechta davlatlar mavjud. Yetakchilar orasida Rossiya, AQSh va Xitoy bor.