Termodinamika asoslari

kT
i
2


(2) 
ifoda orqali aniqlanadi. Lekin i ni aniqlashda quyidagilarga etibor berilishi kerak. 
Molekula ilgarilanma yoki aylanma harakatda qatnashayotgan bo‘lsa, u faqat 
kinetik energiyaga ega buladi. Molekuladagi atomlar tebranma harakatda ham 
qatnashayotgan bo‘lsa, tebranma harakat ham kinetik energiyaga, ham potentsial 
energiyaga ega bo‘ladi va bu kinetik energiyaning o‘rtacha qiymati potentsial 
energiyaning o‘rtacha qiymati bilan bir xil buladi. Shuning uchun tebranma 
harakatning har bir erkinlik darajasiga 2. 
kT
2
1
energiya to‘g‘ri keladi. (2) 
munosabatdan foylanaib, berilgan ideal gazning ichki energiyasini aniqlash 
mumkin. Misol uchun bir mol ideal gazning ichki energiyasi quyidagiga teng: 
RT
i
kTN
i
N
U
A
A
M
2
2






(3) 
у 
z 
х 




---

Ya’ni, ideal gazning ichki energiyasi shy gazni tashkil etuvchi molekulalarning 
erkinlik darajasiga va gazning haroratiga bog‘liq. 
Issiqlik o‘tkazuvchanlik jarayonida bir sistemadan ikkinchi sistemaga uzatilgan 
energiyani issiqlik miqdori deb ataladi. Issiqlik miqdori va energiya bir xil 
birliklarda o‘lchanadi. Mexanik harakat energiyasi issiqlik harakati energiyasiga 
aylanishi va aksincha bo‘lishi mumkin. Masalan, ma’lum balandlikdan tashlab 
yuborilgan jism Yer sirtiga tushib unga absolyut noelastik tarzda urilsin. Urilish 
jarayonida jismning kinetik energiyasi to‘la ravishda ichki energiyaga aylanadi.
Natijada jism va Yer sirtining urilishda ishtirok etayotgan qismining haroratlari 
ortadi. Ya’ni, mexanik energiya issiqlik energiyasiga aylanadi. Issiqlik 
energiyasining mexanik energiyaga aylanishini esa quyidagi misolda qurish 
mumkin. Juda osonlik bilan sirpana oladigan porshenli silindrlik idish ichidagi 
gazga issiqlik miqdori berilsa, uning harorati ko‘tarila boshlaydi va (3) 
munosabatga asosan, gazni tashkil etuvchi har bir molekulaning ilgarilanma 
harakati natijasida erishgan kinetik energiyasi orta boshlaydi. Bu esa o‘z navbatida 
gazning idish devoriga ko‘rsatayotgan bosimini ortishiga olib keladi. Natijada 
porshen yuqoriga ko‘tarilib, mexanik ish bajariladi (2-rasm). 
2-rasm 
3-rasm 
Bajarilayotgan ish porshenning potentsial energiyasiga aylana boradi. Porshenni 
yuzi S, gazning idish devoriga ko‘rsatayotgan bosimi P bo‘lsa, porshenga ta’sir 
etayotgan ko‘taruvchi kuch F= PS buladi. Gazning porshenni dh balandlikka 
ko‘tarishdagi bajargan elementar ishi.
pdV
pSdh
Fdh
dA



(4) 
bunda dV - porshenni dh balandlikka kutarilishi natijasida gaz hajmining 
o‘zgarishi, gaz hajmining kengayayotgan holi uchun dV musbat ishorada buladi. 
Gazning harorati qandaydir usul bilan sovitilsa yoki muvozanatda turgan porshen 
ustiga biror yuk qo‘yilsa, porshen pastga tusha boshlaydi, gaz hajmi kichraya 
boradi. Bunday holda bajarilgan ish manfiy ishorali bo’ladi. Demak, gazning tashqi 
jismlar ustida bajargan ishi musbat va tashqi kuchlarning gaz ustida bajargan ishi 
esa manfiy ishorali ekan.
Elementar bajarilgan ish son jihatdan 3-rasmda shtrixlangan yuzaga teng. 
Sistemaning 1 holatdan 2 holatga o‘tishidagi bajarilgan to‘la ish 1-2 chizig‘i 
ostidagi yuzaga teng, ya’ni 


2
1
V
V
pdV
A
(5) 
Газ
S
d h
F
Газ
S
d h
F
Газ
S
d h
F