Texnologik ta`lim prognostikasi fanidan 1-Maruza Mavzu: Texnologiya ta`limini tadqiq qilishning metodologik asoslari predmerining maqsad va vazifalari

Hozirgi kun jamiyat rivojida prognostikaning o‘rni
Tarbiyachi va tarbiyalanuvchilar o‘zaro tashkiliy hamkorlikda faoliyat ko‘rsatuvchi barcha ko‘rinishdagi maktabgacha tarbiya, o‘rta umumiy ta’lim maktablari, o‘rta maxsus o‘quv yurtlari, oliy o‘quv yurtlari, maktabdan tashqari tarbiya muassasalarining o‘zaro uzviylikdagi bog‘liqlik pedagogik tizim deyiladi.
Tizim (mustaqil tushuncha sifatida) o‘zaro bog‘langan ko‘plab elementlar (tarkibiy qismlar) o‘rtasidagi mustahkam birlik va o‘zaro yaxlitlikdir. Demak, ta’lim yaxlit tizim sifatida ko‘plab o‘zaro bog‘liq quyidagi elementlarni o‘z ichiga oladi: ta’lim maqsadi, o‘quv axborotlari, o‘qituvchi va o‘quvchilarning ta’limiy faoliyatlari, uning shakllari, pedagogik muloqot vositalari, shuningdek, ta’lim jarayonini boshqarish usullari.
Ta’lim jarayoni yaxlit tizim sifatida quyidagicha namoyon bo‘ladi:
Pedagogik jarayonning rivojlanish dinamikasi uning ichki harakati, tarbiyachi bilan tarbiyalanuvchi o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar xarakteriga, o‘zaro tahsir kuchiga bog‘liq.
Shaxsni shakllantirishni amalga oshirish ta’lim-tarbiyaning tashkil etuvchilari ya’ni ularning barcha elementlari-ta’lim maqsadi, ta’lim vazifalari, ta’lim beruvchi, ta’lim oluvchi, ta’lim mazmuni, metodlari, shakllari, vositalari, mustaqil o‘quv topshiriqlari, mustaqil faoliyat, nazorat, o‘z- o‘zini nazorat orqali o‘z natijasiga erishiladi. Shunday ekan ta’lim-tarbiyani alohida elementlarga bo‘lib emas, balki yaxlit holda karash va amalga oshirish ta’lim-tarbiya jarayoni oldiga qo‘yilgan maqsadga erishishning yo‘lini yaqinlashtiradi. Chunki, yuqorida kayd kilib o‘tganimizdek, voqelikdagi barcha narsalar yaxlit tizim sifatida bir-biriga chambarchas bog‘langan. Ulardan birortasining funktsiyasi buzilsa, yoki birortasi ishlamay qolsa maqsadga erishilmaydi. Masalan, mashina dvigatelining yonilgi uzatgich tizimini olaylik, uning yonilg‘i uzatuvchi elementlaridan birortasi ishlamay qolsa, yoki yomon ishlasa dvigatel yonilgi bilan ta’minlanmaydi, natijada mashinaning o‘t oldirishi qiyinlashadi yoki o‘t olmaydi. Ta’lim-tarbiyada ham shunday. Ushbu jarayonning biror elementa yaxshi faoliyat ko‘rsatmasa, o‘zlashtirish qiyinlashadi va bilim samaradorligi pasayadi. Shuning uchun ham pedagogik texnologiyada ta’lim- tarbiya jarayoniga tizimli yondashish Juda muhim bo‘lib, katta ahamiyat kasb etadi.
Tajriba shuni ko‘rsatmoqdaki, ta’lim jarayonining muhim elementlaridan biri ta’lim mazmuni qancha murakkablashtirilib, uni ta’lim oluvchilarga etkazish yo‘li aniqlashtirilsa, kuchli intellekt va yuksak ma’naviy salohiyatga ega bo‘lgan shaxsni shakllantirish osonlashadi.
Pedagogik jarayonni tashkil etishning o‘ziga xosligi: tarbiya obyekti bir vaqtning o‘zida tarbiya subyekti ham hisoblanadi. O‘zaro faollikka asoslangan pedagog va tarbiyalanuvchi o‘rtasidagi hamkorlik pedagogik o‘zaro ta’sir tushunchasini to‘laroq aks ettiradi.
Sub’ekt bilan obhekt o‘rtasida turli-tuman aloqalar mavjud:
Axborot xarakterida (o‘zaro axborotlar almashinib turish).
1. Tashkiliy faoliyat aloqalari (o‘zaro birgalikdagi faoliyat).
2. Kommunikativ aloqalar (muomala, munosabat).
3. Boshqaruv va o‘z-o‘zini boshqaruv aloqalari.
Pedagogik jarayonning asosiy elementlari: maqsad, vazifa, vosita va natija. Vosita keng mahnoda mazmun, shakl va usullarni o‘z ichiga oladi. Pedagogik jarayonni harakatlantiruvchi kuchlar: qo‘yilgan talablar bilan tarbiyalanuvchi imkoniyatlari o‘rtasidagi ziddiyatlardir. Xuddi shu qarama-qarshilik rivojlanish
Fan – inson faoliyati sohasi, borliq haqidagi ob`ektiv bilimlarni ishlab chiqish va nazariy tomondan sistemalashtirish uning vazifasi hisoblanadi.
Bu soha qo`yidagilarni o`z ichiga oladi:
• ilmiy tushunchalar, tamoyillar va aksiomalar, ilmiy, qonunlar,
nazariyalar va farazlar, empirik ilmiy faktlar, uslublar, usullar va
tadqiqot yo`llari tarzidagi uzluksiz rivojlanib boruvchi bilimlar
sistemasini;
• bilimlarning mazkur sistemalarini yaratish va rivojlantirishga
yo`naltirilgan insonlarning shmiy ijodini;
• insonlar ijodini ilmiy mehnat ob`ektlari, vositalari va ilmiy
faoliyat sharoitlari bilan ta`minlovchi muassasani.
Fanning rivojlanishi faktlar to`plashdan boshlanadi, ular o`rganiladi va sistemalashtiriladi, umumlashtiriladi, ma`lum bo`lganlarni tushuntirish va yangilarini oldindan aytib berishga imkon beruvchi ilmiy bilimlar mantiqiy tuzilgan sistemalarini yaratish uchun ayrim qonuniyatlarni ochishdan iborat bo`ladi.
Tamoyil (postulat)lar va aksiomalar ilmiy bilishning boshlang`ich holati hisoblanadi, bular sistemalashtirishning boshlang`ich shakli bo`lib, ta`limot, nazariya va h.k. (masalan, kvant mexanikasidagi Bor postulati) Evklit handasasi aksiomalari va h.k.)lar asosida yotadi.
Ilmiy bilimni umumlashtirish va sistemalashtirishning oliy shakli bo`lib ta`rif hisoblanadi. U mavjud ob`ektlar, jarayonlar va hodisalarni umumlashtirib idroklashga, shuningdek yangilarini oldindan aytib berishga imkon beruvchi tadqiqotlarning ilmiy tamoyillari, qonunlari va usullarini ifodalaydi.
XXI asrda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar rivojida inson aql zakovati va ma’naviyati asosiy muvofiqlashtiruvchi, rivojlantiruvchi omil va vosita ekanligi tobora namoyon bo’lmoqda. Shuning uchun insonparvarlik bozor iqtisodiyoti asosida huquqiy, demokratik dav­lat, erkin fuqarolik jamiyati qurilishining bosh tamoyili sifatida maydonga chiqdi. O'zbekiston Respublikasining "Ta’lim to’grisi- dagi"gi Qonunida ta’lim davlatimiz ijtimoiy taraqqiyoti sohasida ustuvor deb e’lon qilinishi prognostika fani zimmasiga juda katta mas’uliyatli ulug'vor vazifalami yukladi. Juda boy ilmiy, ma’naviy, madaniy, diniy merosimiz qayta tiklana boshlandi.
Наг bir mustaqil fan o'zining predmeti va metodologik asos- lariga egadir. Jumladan, prognostika fan sifatida shakllanib, o'zining predmetiga ega. Boshqa fanlar kabi prognostika ham fan sifatida paydo bo’lar ekan, u awalo jamiyatning talab va ehtiyojlari asosida vujudga keldi. Shu sababli tarbiya jarayonini ijtimoiy hayotning ajralmas qismi deb qarash lozim. Chunki tarbiyaviy ishlami olib bormasdan turib, jamiyatni, uning rivojlanishini tasawur qilish qiyin.
Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoq siyosiy, ijtimoiy, madaniy-ma’naviy va ilmiy hayotimizda ko'plab yangiliklar, umum­bashariy jarayonlr bilan bog'liq ijobiy o'zgarishlar sodir bo'ldi.
«Eng muhimi inson va fuqaroning fikrlash va dunyoqarashi o‘z-garmoqda, siyosiy va ijtimoiy ongi, uning umumiy saviyasi to'xtovsiz o'sib bormoqda»⁴ deb ta’kidlaydi Prezidentimiz I.A. Karimov.
Prognostika nafaqat o'zining o'rganuvchi predmeti, balki ta­rixiy rivojlanishi bilan ham o'ziga xos fandir.
«Avesto» ta’limoti, «Qur’oni Karim» sabog'i, Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy (810-970), Abu Iso Muhammad ibn Iso at-Termiziy (824-892) kabi xadis ilmining ulig'lari ta’lim- tarbiya jarayoniga ulkan xissa qo'shib, pedagogjkaning shakllani- shiga zamin yaratdilar. Ulaming pedagogik qarashlari tarixning zarhal sahifalaridan munosib o'rin egalladi.
Ilk o‘rta asrlarda Abu Nasir Forobiy (789-950), Abu Ali ibn Sino (980-1037), Abu Rayhon Beruniy (937-1051), Kaykovus (XI asr), Ahmad Yugnakiy (XI asr), Mahmud Qoshg‘ariy (XI asr) kabi allomalar ta’lim - tarbiyaga oid dunyoviy fikrlari bilan shuxrat qo- zondilar.
0‘zbek badiiy tilining asoschisi, buyuk davlat arbobi Mir Ali­sher Navoiy o'zining tarbiyaviy ahamiyatga molik bo‘lgan noyob asarlari, ilmiy tafakkur va falakiyot ilmi sohasida yetuk dunyo- qarash sohibi Mirzo Ulug‘bek ma’rifiy qarashlari, Zahiriddin Mu­hammad Bobur va boshqa adiblar o‘zlarining oimas ijodiyoti bilan prognostika taraqqiyotiga salmoqli hissa qo‘shdilar.
Ovro'pa faylasuflari Tertullian (160-222), Avgustin (354-430), Akvinat (1225-1274)laming pedagogik ta’limoti muvaffaqiyat qo- zongan bo’lmasada, rotterdamlik Erazm (1466-1536), Italiyalik Vik- torino de Feltre (1378-1446), farangistonlik Fransua Rable (1494­1553) va Mishel Monten (1533-1592)laming insonparvarlik g‘oya- lari, ta’lim-tarbiyaga oid qarashlari muhim ahamiyat kasb etdi.
Didaktikaning asoschisi, chex olimi Yan Amos Komenskiy- ning ta’lim tamoyillari, shakllari va uslublari to’g’risidagi ilmiy qarashlari, ingliz faylasufi va pedagogi Jon Lokk (1632-1704)ning «jentelmen tarbiyasi» - tadbirkor va ma’rifatli, ishbilarmon va ziyoli, e’tiqodi kuchli shaxs tarbiyasiga oid ta’.limoti bugungi kunda ham o‘z dolzarbligini yo‘qotganicha yo‘q.
Fransuz ma’rifatparvar mutafakkirlari Deni Didro (1713-1784), K. Gelvetsiy (1715-1771), P. Golbax (1723-1789), Jan Jak Russo (1712-1778)laming demokratik va gumanistik qarashlari, shvey- tsariyalik olim Iogann Genrix Pestalotsi (1746-1827)ning o‘quvchi- larning ma’naviy tarbiyasi va rivojlantiruvchi ta’lim nazariyasi prognostika sohasini kengaytirdi.
Amerikalik olimlar Iogann Fridrix Gerbart (1776-1841), Jon Dyui (1859-1952), Edvard Tomdayk (1874-1949)laming fanga «tarbiyaviy ta’lim», «dars modeli», «rivojlantiruvchi topshiriqlar ti­zimi», «eksperimentel prognostika», «test usuli» kabi tushuncha- larni kiritishlari, noan’anaviy pedagogik ta’limotlari, nemis olimi Fridrix Adolf Disterverg (1790-1886)ning tamoyillari muammo- lariga qarashli nazariyasi insonlarni xanuzgacha originalligi bilan hayratga soladi.
Rus milliy prognostikasining asoschisi Konstantin Dmitriyevich Ushinskiy (1824-1870)ning o‘qitishning xalqchilligi nazariyasi, ulug‘ yozuvchi, olim, pedagog va tanqidchi Lev Nikolayevich Tolstoy (1828-1910)ning o'qitish jarayonidagi hayotiylik tamoyili ta’lim-tarbiya jarayonida o'ziga xos o'rinni egalladi.
Jadidchilik harakatining yorqin namoyondalari: Munawarqori «Abdurashidxonov, Mahmudxo'ja Behbudiy, Saidahmad Siddiqiy, Abdulla Avloniy, Abdurauf Fitrat, Ishoqxon Ibrat, Muhammad- sharif So‘flzoda kabilar Turkiston maorifi va ta’lim-tarbiya tizimi rivojiga salmoqli hissa qo'shdilar. Ular o'zlarining sermazmun hayoti va faoliyatlari bilan hanuzgacha yosh avlodga ibrat namunasi bo'lib kelmoqda.
Bugungi kunga qadar prognostika sohasida yangi-yangi ta’li- motlar, g‘oyalar kashf qilindi, yuzlab risolalar, asarlar yaratildi, bu sihaga oid «Everest cho‘qqilari* zabt etildi, ammo tarbiya jara- yonidagi insonni chuqur o‘yga cho‘mdiradigan muammolar hanuz­gacha o‘z yechimini to‘laqonli topganicha yo‘q.
Prognostikaning metodologik asosi yosh avlodni tarbiyalash an’analarini, jamiyatning taraqqiyot bosqichlaridagi 0‘qitish va ka- mol toptirish tizimlarini, ulaming qonun-qoidalarini,qomusiy mu- tafakkirlar, ma’rifatparvar adiblar va pedagoglaming ta’lim-tarbiya, ma’rifatga doir g'oyalarini va ularning rivijlanishini mukammal o‘rganadigan fandir.
Zamonaviy Prognostika ijtimoiy hayot jabhalarida faoliyat ko‘r- satayotgan shxslami bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatga bardosh bera oladigan, yuksak ongli, mustaqil fikrlay oladigan, xulq-atvori bilan o'zgalarga ibrat bo‘ladigan bilimli, komil inson etib tarbiya- lashdek muhim masalalami hal qilishi lozim.
Prognostika insonshunoslik fani bo‘lib, jamiyat va shaxs muno- sabatlarini tizimlashtiradigan tarbiya va ta’lim muammolarini o‘r- ganadi.
Unda hozirgi zamon fani va metodologiyasining quyidagi umumiy masalalari yoritiladi:
fan tarixi va taraqqiygti;
fan haqidagi asosiy konsepsiyalar;
hozirgi zamon fanidagi asosiy dolzarb muammolar.
Prognostikaning rivojiga IX-XVI asrlar (Sharq uyg’onish dav-
ri)da yashab ijod etgan Al-Buxoriy, At- Termiziy, Abu Nasir Fo- robiy, Abu Rayhon Beruniy.Abu Ali ibn Sino, Yusuf Xos Hojib, Mahmud Qoshg‘ariy, Ahmad Yassaviy, Bohouddin Naqshbandiy, Mirzo Ulug’bek, Mir-Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur kabi buyuk daholar, XIX asming oxiri XX asr boshlarida Turkistonda jadidchilik harakatining yirik namoyondalaridan Abdurauf Fitrat, Mahmudxo’ja Behbudiy, Munawarqori Abdura- shidxonov, Abdulla Avloniy, Saidahmad Siddiqiylar, Ovro'p.i davlatlarining buyuk mutafakkir va pedagog olimlaridan Yan Amos Komenskiy, Jan Jak Russo, I.G. Pestolotsi, Adol’f Disterveg. К D Ushinskiy, A.S. Makarenko, J. Lokk, Jon Dyui, Edvard Torndayk,S.T. Shaskiy, B.Blumlar ulkan hissa*qo’shdilar.
Prognostika fan sifatida shakllanib, takomillashib borib, ta’lim- tarbiyaning maqsad va vazifalari, ulaming mazmuni, usullari ham­da tashkil etish shakllari haqidagi fanga aylandi.
Prognostika fanining asosiy kategoriyalari. Har bir fanning mazmun va mohiyatidan kelib chqadigan, uning asosiy tomonlarini yoritishga xizmat qiladigan va eng ko‘p ishlatiladigan asosiy tushunchalari bo'ladi. Xuddi shuningdek, prognostika fanining ham asosiy kategoriyalari mavjud.
Kategoriya - (yunoncha: kategoriya - «ko‘rsatma», «dalil», «tu- shuncha») prognostikada pedagogik jarayonlar xususiyatlarini, mo- hiyat-mazmunini, shaxs va jamiyat, shaxs va gurux, shxs va jamoa o‘rtasidagi, ta’lim va tarbiya, ma’naviy-ma’rifiy, axloqiy-estetik, iqtisodiy-ekologik va h.k., munosabatlarni aks ettiruvchi asosiy tushunchadir. Kategotiriya bilish jarayonlarining tarixiy rivojlanishi va jamiyat tajribasi asosida paydo bo ldi. Kategoriyalar orqali inson borliqni, tavarak-atrofni, ijtimoiy hayotda sodir bo‘layotgan voqea- hodisalami o‘rganadi.
Shulardan biri va asosiysi sifatida «Prognostika» atamasidir. («Pein» - bola va «agogein» - yetaklamoq degan ma’noni bildiruv- chi yunoncha «paydagogos» so'zlaridan paydo bo'lgan). Buning izohi quyidagicha: Eramizdan oldingi III-I asrlarda qadimgi
Yunonistonda quldorlaming bolasini ovqatlantiradigan, sayrga olib boradigan, tabiat qo‘ynida o‘ynatuvchi tarbiyachi qullami «pedagok» dab atashgan. Bugungi kunga kelib «pedagok» so‘zi keng qamrovli, yangicha ma’no kasb etgan.