Texnologiya

h (М)	∆ h (М)	Д (М)	∆ Д (М)	М (кг)	∆ М (кг)	P ( ^kg) M ^3	∆ p
∆ p ( ^kg) M ^3
1
2
3

2-amaliy mashg‘ulot
ISSIQLIK KATTALIKLARINI O‘LCHASH USULLARI

Mashg‘ulotning maqsadi: Ushbu amaliy mashg‘ulotning maqsadi issiqlik kattaliklaridan biri hisoblangan temperatura va uni o‘lchashda qo‘llaniladigan o‘lchash asboblari bilan tanishsish. Ushbu o‘lchash asboblarining tuzilishi va ishlash prinsipi bilan tanishsish.

Nazariy ma’lumotlar
Jismning (moddaning) issiqlik holati uning molekulalarining xaotik (issiqlik) harakati intensivligi bilan xaraterlanadi. Bu harakat intensivligi o‘zgarganda jismning ichki energiyasi va uning issiiqlik holati o‘zgaradi.

Bir jismning ikkinchi jismga bergan ichki energiyasi miqdori berilgan

(uzatilgan) issiqlik miqdori deyiladi.

Jismning issiqlik holati xarakteristikasi sifatida temperatura (harorat) tushunchasi kiritilgan. Temperatura jism molekulalari xaotik harakat intensivligini miqdoriy jihatdan tavsiflovchi fizik kattalikdir. Jismda molekulalarning issiqlik harakari qanchalik intensiv bo‘lsa, uning temperaturasi shunchalik yuqori bo‘ladi.

Temperatura - (lotincha “temperature – me’yoriy holatdan siljish” degan

ma’noni anglatadi) tizimlarning termodinamik muvozanat holatini tavsiflovchi fizik kattalik bо‘lib, jismlarning isiganlik darajasini bildiradi. Deyarli barcha texnologik jarayonlar va moddalarning turli xossalari temperaturaga bog‘liq.

Jismning issiqlik holati o‘zgarganda uning temperaturasidan tashqari boshqa fizik xarakteristikalari (masalan, hajmi) ham o‘zgaradi. Bu xarakteristikalarning miqdoriy o‘zgarishidan jism temperaturasining o‘zgarishi haqida fikr yuritish va

temperaturaning o‘lchov birligi hamda temperaturaning shkalasini aniqlash mumkin. Biror fizik xarakteristikasining o‘zgarishiga ko‘ra uning temperaturasini aniqlash mumkin bo‘lgan o‘lchash asbobi termometr deb ataladi.

Temperatura o‘lchaydigan asbobni, ya’ni termometrni 1598-yilda Galiley birinchi bo‘lib kashf etgan. Unda termometrik modda, ya’ni qizitilganda kengayadigan modda sifatida suvdan foydalanilgan. So‘ngra M.V. Lomonosov, Farengeytlar termometr ishlab chiqishgan.

Temperatura shkalasini va o‘lchov birligi – gradusni qurish uchun – moddaning bir agregat holatidan boshqa holatga o‘tish temperaturasi ma’lumot sifatida olingan. Kimyoviy toza moddalarning oson tiklanadigan (asosiy reper va tayanch) qaynash va erish nuqtalari bilan chegaralangan temperatura oralig‘idagi

<sub>qator belgilar, temperatura shkalasini hosil qiladi. Bu temperaturalarga t' va t

qiymatlar berilgan. U holda o‘lchov birligi:

1 gradus </sub> <sup>tt

n</sup>

bu erda t^ va t ^ —oson tiklanadigan o‘zgarmas temperaturalar: n — t ^ , t^ tayanch nuqtalar orasidagi temperatura oralig‘i bo‘linadigan butun son.

Temperatura shkalasining tenglamasi:

_{t  t '} ^{v v'} _{ (t ' 't ' )}

^{v' 'v'}

bu erda, t' va t" — moddannng tayanch nuqtalari (760 mm sim. ust. bosimida va og‘irlik kuchining 980,665 sm/s² tezlanishida muzning erish va suvning qaynash temperaturalari); υ' va υ" - t', t" temperaturalardagi moddaning (suyuqlikning) hajmi; υ — t temperaturadagi moddaning (suyuqlikning) hajmi.

Temperaturani о‘lchashda amalda ko‘proq ikktita shkaladan foydalaniladi:

Kelvin va Selsiy shkalalari.

1848-yilda ingliz fizigi Kelvin termodinamikaning ikkinchi qonuni asosida yangi temperatura shkalasini tuzishni taklif qildi. Termodinamik temperaturalar shkalasining tenglamasi:

_{T } ^Q _100%

^Q₁₀₀ ^{ Q}₀

bu yerda: Q₁₀₀ va Q₀ - suvning qaynash va muzning erish temperaturalariga mos issiqlik miqdorlari; Q - T temperaturaga mos issiqlik miqdori.

Kelvin shkalasidagi pastki nuqta – mutloq nol nuqta bо‘lib, bu suvning

uchlik nuqtasi. Bu nuqtaning son qiymati 273,15 K. Suvning muz, suyuq va gaz fazalaridagi muvozanat nuqtasi bо‘lgan suvning uchlik nuqtasi muz erish nuqtasidan 0,01 K yuqoriroq turadi.

Temperaturani o‘lchashda qo‘llaniladigan Selsiy va Kelvin shkalalari o‘rtasida qо‘yidagi munosabat mavjud:

TK = t ^oC + 273.15.

Bu yerda TK-absolyut termodinamik shkaladagi K temperatura, t ^oS-xalqaro amaliy shkaladagi ^oS temperatura.

Temperaturani o‘lchash vositalari o‘lchash jarayonida o‘lchash obyekti bilan bevosita kontaktda bo‘lishi va kontaktsiz holda bo‘lishimumkin. Shunga ko‘ra ular

ikki turga bo‘linadi:

1. Temperaturani kontaktli usulda о‘lchashga mо‘ljallangan barcha temperatura о‘lchash vositalari termometr deb ataladi;

2. Kontaktsiz о‘lchashga mо‘ljallangan o‘lchash vositalari esa pirometrlar

deb ataladi.

Temperaturani о‘lchash asboblari ishlash prinsipiga ko‘ra quyidagi guruhlarga bо‘linadi:

Kengayish termometrlari – temperatura о‘zgarishi bilan suyuqlik yoki qattiq jismlar hajmining yoki chiziqli о‘lchamlarining о‘zgarishiga asoslangan.

Manometrik termometrlar – moddalar hajmi о‘zgarmas bо‘lganda temperatura о‘zgarishi bilan bosimning о‘zgarishiga asoslangan.

Termoelektr termometrlar – temperatura ta’sirida о‘zgargan termoelektr yurituvchi kuchning о‘zgarishiga asoslangan.

Qarshilik termometrlari – о‘tkazgich va yarim о‘tkazgichlarning temperatura о‘zgarishi hisobiga elektrik qarshiliklarni о‘zgarishiga asoslangan.

Nurlanish termometrlari:

- optik pirometr – issiq jismning ravshanligini о‘lchash asbobi;

- rangli pirometr – jismning issiqlikdan nurlanish spektridagi energiyaning taqsimlanishini о‘lchashga asoslangan asbob;

- radiatsion pirometrlar – issiq jism nurlanishining quvvatini о‘zgarishiga asoslangan asbob.

Texnikada va laboratoriya tadqiqotlarida temperaturani o‘lchash uchun elektrotermometrlar (qarshilik termometrlari va termoparalar) keng qo‘llaniladi. Temperaturani aniq o‘lchash va termometrik shkalalrni darajalash Gey-Lyussak

qonuniga asoslangan gazli termometr vositasoida bajariladi.

2.1 - jadvalda sanoatda eng ko‘p tarqalgan temperaturani o‘lchash vositalarining qo‘llanilish sohalari haqida ma’lumotlar berilgan.

2.1 – jadval

O‘lchash vositasi turi	O‘lchash vositalarining ishlash prinsipiga ko‘ra turi	Davomli foydalanish chegarasi
Kengayish termometrlari	Suyuqlik termometrlari Diometrik, bimetall termometrlar	-200 -150	750 700
Manometrik termometrlar	Gazli Suyuqlikli Bug‘-suyuqlikli (kondensatsion)	-150 -150 -50	1000 600 300
Termoelektrik termometrlar	Termoelektrik termometrlar	-200	2500
Qarshilik termometrlari	Metallqarshilik termometrlari Yarimo‘tkazgichli qarshilik termometrlari	-260 -272	-1100 600
Pirometrlar	Kvazimonoxramatik pirometrlar Spekral nisbatli pirometrlar To‘liq nurlanish piromatrlari	700 300 50	6000 2800 3500

Sanoatda eng ko‘p tarqalgan temperaturani o‘lchash vositalarining qo‘llanilish sohalari