Texnologiya

Download 1.18 Mb.

bet	1/22
Sana	05.01.2022
Hajmi	1.18 Mb.
	#218197

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 22

Bog'liq
Amaliy mashg'ulot Uslubiy KORSATMA

O ’L C H A S H LA R NI N G F I Z I K A V IY A S O S L
Be v o s i t a o ‘ l c h a s h la r
B i lv o s i t a o ‘ l c h a s h la r

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

_BUXORO_M_U_H_A_ND_I_S_LI_K_-_TEXNOLOGIYA_I_NS_T_I_T_U_T_I

O’LCHASHLARNING FIZIKAVIY ASOSLARI

_fa_n_i_d_an_ama_li_y_ma_sh_g‘_u_l_ot_l_a_r_n_i_b_aja_ri_s_h_b_o‘y_i_c_h_a

USLUBIY KORSATMA
I.B.Raupova

Qarshi -2020

1-amaliy mashg‘ulot
O‘LCHASH NATIJALARINING ANIQLIGINI BAHOLASH

Mashg‘ulotning maqsadi: O‘tkazilgan o‘lchashlar natijalari asosida o‘lchash aniqlikligin baholashni o‘rganish.

Nazariy ma’lumotlar
To‘g‘ri shakldagi qattiq jism zichligini aniqlash misolida fizik o‘lchashlar va o‘lchashlardagi hatoliklarni hisoblashni hisoblash bilan tanishish ushbu ishning maqsadi xisoblanadi.

O‘lchashlarni turli xususiyatlariga ko‘ra tasniflash mumkin. Jumladan, o‘lchash natijasining soniy qiymatini olish usuli bo‘yicha barcha o‘lchashlar

bevosita va bilvosta o‘lchashlarga bo‘linadi.

Bevosita o‘lchashlar – natijasi bevosita o‘lchov yoki o‘lchash asbobi yordamida olinadigan o‘lchashlardir:

Х=A

Masalan: massani tarozida o‘lchash, silindrning balandligini yoki diametrini

o‘lchash, bevlsita o‘lchashlarga kiradi.

Bilvosita o‘lchashlar – natijasi o‘lchanayotgan kattalik bilan bir qanday bog‘lanishga ega bo‘lgan kattaliklarni to‘g‘ri o‘lchash asosida olinadigan

o‘lchashlar hisoblanadi.

Bilvosita o‘lchashlarga esa silindrsimon shakldagi qattiq jismning zichligini o‘lchashni kiritish mumkin.

__^m_^M_⁴^M

_v__R²_h

__D²_h

Qo‘llanish soha bo‘yicha o‘lchashlar texnikaviy va laboratoriya o‘lchashlarga bo‘linadi. Texnik o‘lchashlarda hatoliklar hisobga olinmaydi va ular nisbatan qo‘pol, ya’ni o‘lchash aniqligi nisbatan past bo‘lgan o‘lchash asboblari yordamida bajariladi. Xatoliklarni xisobga oluvchi ancha yuqori aniqlikka ega asboblar bilan laboratoriya o‘lchashlar amalga oshiriladi.

O‘lchashlarning aniqligi – o‘lchashlar natijasining o‘lchanayotgan kattalikning haqiqiy qiymatiga yaqinligini aks ettiruvchi harakteristikasidir. O‘lchashlarning yuqori aniqligi deganda, o‘lchash natijasida xatoliklarning qiymati kichik bo‘lishi tushuniladi.

Chinakam qiymatning aniqlab bo‘lmasligi sababli amalda, odatda haqiqiy

qiymatdan foydalaniladi. Ko‘pincha hatolik ishorasiga (+ yoki – ) ahamiyat berilmaydi. Shuning uchun hatolik kattaligi deb ayirma moduli qabul qilinadi va absolyut xatolik deb ataladi.

Fizikada o‘lchashlar aniqligini o‘lchov shkalasining bo‘linma qiymatiga yoki o‘lchov asbobi bilan bog‘liqlikda ko‘rib chiqiladi. “O‘lchash santimetr aniqlikgacha bajarilgan” degan ibora shkaladagi bo‘linma qiymati bahosi 1 sm bo‘lib, absolyut hatolik 1sm dan oshmaganligini bildiradi.

Asbob shkalasining darajasi shkaladagi ikkita yonma – yon shtrix belgilar o‘rtasidagi oraliqqa aytiladi. Shkala bo‘linma qiymati o‘lchanayotgan kattalikning qiymati olingan bo‘lib, u bitta darajaga to‘g‘ri keladi k=A/n; bunda A – shkalaning diapazoni, n – ushbu diapozondagi bo‘linmalar soni.

Asbob shkalasigi bo‘linma qiymati qancha kichik bo‘lsa, o‘lchash natijasining absolyut hatoligi shunga kam bo‘ladi, ammo qiymati va absolyut hatolik o‘rtasida son jihatdan tenglik mavjud emas, balki boshqa sabablar bilan

bog‘liq deb tushuntirish mumkin.

Hisoblash hatoligi, agar ko‘rsatkich strelkasi biror – bir shtrih bilan to‘g‘ri kelsa, bu shtrihga mos keluvchi sonni nuqtadan hisoblash sifatida qabul qilinadi. Agar ko‘rsatkich – strelkasi shtrihlar oralig‘ida to‘htasa, strelka yaqinroq bo‘lgan soniy shtrih hisoblash nuqtasi qilib olinadi, masalan – 8.

Hisoblash nuqtasi sifatida shtrihlardagi interval o‘rtasi – 8.5 ham qabul qilib

olinishi mumkin. Har holda hisoblashning mumkin bo‘lgan hatoligi bo‘linma qiymatining yarmiga teng. Bir tartib va bir o‘lchamlik kattaligini solishtirish uchun absolyut (mutloq) hatolik qo‘llaniladi.

_Ma_s_a_l_a_n_;_b_i_t_t_a_l_a_m_po_c_h_k_a_d_a_g_i_to_k_k_u_c_h_ini_n_g_q_i_y_m_a_t_i₁_₀_.₅^A_,_bo_s_h_q_a_s_i_d_a_e_s_a

- 10  0.5^A. Ikkita sonning absolyut xatoligi bir xil, ammo 1A tok kuchining qiymatida 0.5A xatolik katta (o‘lchanayotgan kattalikning 50%) bo‘lib, 10A tok kuchi uchun 0.5A xatolik faqat 5 % tashkil qiladi. Xuddi shunday qilib, qaysi

o‘lchash eng aniq degan savolni berish ortiqcha, chunki 1 sm gacha aniqlikda uzunlikni yoki 1g gacha aniqlik bilan massani o‘lchashda istalgan taqribiy kattaliklarning aniqligini solishtirish uchun nisbiy hatolik tushunchasi qo‘llanadi.

Absolyut hatolikning

_x___a

_y__₁₀₀_%


sonning aniq qiymati moduliga nisbatan

nisbiy hatolik deb ataladi. Bir jinsli kattaliklarning nisbati kabi nisbiy hatolik deb ataldi. Bir jinsli kattaliklarning nisbati kabi nisbiy hatolik abstrakt son. Nisbiy hatolik ko‘pincha (%) – larda ifodalanadi:

_x__a

_y__₁₀₀_%



Cho‘ntak tipidagi sekundometr uchun mumkin bo‘lgan (extimollik) hatolik darajaning yarim bahosiga emas, to‘la bahosiga – 0.2s gat eng, chunki sekund strelkasi shkala bo‘yicha shtrixdan shtrixgacha sakrashsimon ravishda harakatlanadi shtrihlarning oralig‘ida strelkani to‘htatishning imkonyatsizligi darajaning bahosiga teng hatolikka olib keladi.

Tasodifiy hatoliklar. Ba’zi vaqtda bitta kattalikning takroriy o‘lchashlari bir – biridan bir qancha farq qiluvchi natijalarni beradi. Bunday o‘lchashlar qayta tiklanmaydi deb aytiladi. Bu holda hatolar tajribadan tajribagacha qaytarilmaydi. Ular tasodifiy hatoliklar deb xisoblanadi. Tajribadan ko‘p martta takrorlashda

tasodfiy hatoliklarning o‘lchashlar natijasiga ta’siri sezilarli darajaga kelmaydiganini ko‘rish mumkin.

O‘lchashning umumiy hatoliklari. Yuqorida aytilganlarining asosida laboratoriya o‘lchashlarda quyidagi hatolarni baholash ehtimoli mavjud degan hulosaga kelishi mumkin:

^_u^-^a^s^bo^b^lⁱ^h^a^t^o^li^k^,

^₀^-^x^is^o^b^l^a^s^h^h^a^to^l^igⁱ^v^a

^_C^-^t^a^s^o^d^fⁱ^y^h^a^t^o^li^kⁿⁱ^o^‘^zⁱ^c^hⁱ^g^a

olgan tizimli hatolik. Qo‘pol hatoliklar manba’lari istisno qilinishi (chiqarib tashlanishi) mumkin va zarur.

O‘lchashdagi to‘la hatolik boshqa (tarkibli) hatoliklar yig‘indisiga teng:

  _U ₀ _C

_B_u_nd_a_q_u_y_id_a_g_i_h_a_t_o_l_ar_i_m_ko_n_i_y_a_t_i_m_a_v_j_ud_:

¹⁾^^^_U

tasodfiy hatoliklar manba’lari yoq, xisoblash hatoligi esa asbobli

hatolikka qaraganda ahamiyatsiz darajada oz. shtangensirkulning asbobli hatoligi noniusning aniqligiga teng, mikrometrning asbobli hatoligi mikrometrning aniqligiga teng.

²⁾^^^_C

tasodfiy hatoliklar manbalari yoki asbobli hatolik esa xisoblash hatoligiga

_n_is_b_a_t_an_a_h_a_m_i_y_a_tsi_z_d_ara_j_a_d_a_o_z._Bu_h_o_l_m_a_ss_a_n_i_t_a_r_o_z_u_d_a_o_‘_l_c_h_a_g_a_n_d_a_u_c_h_ra_y_di_.

³⁾^^^_C^t^a^s^o^d^fⁱ^y^h^a^t^o^lⁱ^k^a^s^bo^b^lⁱ^v^a^xⁱ^s^ob^l^a^s^h^h^a^t^o^lⁱ^k^l^a^rⁱ^d^aⁿ^y^uq^o^rⁱ^.^O^‘^l^c^h^a^s^h

natijasi o‘rtacha arifmetik usul yordamida olinadi. Masalan: palstinka uzunligi mikrometr bilan besh martta o‘lchanib, quyidagi natija olindi. L₁=L₃=L₄=L₅= 15.6 mm va L₂=15.5 mm:

^Lo`r ^

15.6 * 4  15.5

₅
 15.58mm

Ayrim natijalarning o‘rtacha arifmetik xisobdan o‘rtacha og‘ishi hatolik sifatida qbul qilinadi:

L_o_`_r

⁰^.⁰²^*⁴^⁰^.⁰⁸_

5

0.16

₅
 0.03mm

_c_h_u_n_k_i_u_m_ik_r_o_m_e_t_r_ni_n_g₀_.0₁_m_m_g_a_t_e_n_g_s_a_b_a_b_l_i_h_a_t_o_li_g_i_d_a_n_o_r_t_iq_.

₄₎__₀

_o_‘_l_c_h_a_s_h_n_o_l_g_a_t_e_n_g_h_a_t_o_l_i_k_b_i_l_a_n_b_a_j_ar_i_l_g_a_n_._Bu_h_o_l_d_a_o_‘_l_c_h_a_s_h_d_a_g_i

hatolik o‘lchashning aniqlik chegarasidan tashqari joylashgan. Masalan: 1 sm gacha aniqlikda uzunlikni o‘lchashda 1 mm hatolik hisobga olinmaydi.

_C_H_I_Z_I_QLI_O‘L_C_H_AM_L_ARN_I_O‘L_C_H_A_SH
Uzunlikni o‘lchash uchun asosiy sabab sifatida santimetr va millinetr darajalari belgilangan masshtabli chizg‘ich hizmat qiladi.

Millimetrning o‘ngacha yoki yuzgacha bo‘lgan ulushigacha o‘lchashdagi aniqlikni oshirish uchun masshtab nonius deb ataluvchi qo‘shimcha tuzilma bilan ta’minlanadi.

Noniusdan foydalanish inson ko‘zi shtrihlarning to‘g‘ri kelishini aniqroq

baholash qobilyatiga asoslangandir, chunki ko‘z o‘zaro nos kelmaydigan shtrixlar oralig‘ini ilg‘ab olmaydi. Nonius kichik chizg‘ichdir. U masshtabli chizgichga o‘rnatilgan bo‘lib, uzunligi bo‘yicha erkin harakatlanadi.

Nonius butun uzunligi bo‘yicha ma’lum - sonli darajalarga shunday xisob bilan bo‘linganki, masshtabli chizg‘ichning huddi shunday uzunligi bo‘yicha darajalar soni bir kam, ya’ni - 1 bo‘lishi zarur. Masshtabli chizg‘ichning daraja bahosi bilan noniusning daraja bahosining ayirmasi (biz uni qayd qila olishimiz

mumkin), noniusning aniqligi deb ataladi.

Noniusning aniqligi quyidagi ravishda aniqlanadi. Noniusning daraja ^b^a^h^o^sⁱⁿⁱ^–^b^,^m^a^ss^h^t^a^bⁿⁱⁿ^g^d^ara^j^a^b^a^ho^sⁱⁿ^{i –}^К,ⁿ^onⁱ^u^sⁿⁱⁿ^g^d^ar^a^j^a^l^ar^s^oⁿⁱⁿⁱ^- ^d^e^b^b^e^lgⁱ^l^a^s^a^k^,^bu^nd^a⁽ ^-¹⁾^m^a^ss^h^t^a^blⁱ^c^hⁱ^z^g^‘ⁱ^c^hⁿⁱⁿ^g^b^u^tuⁿ^u^z^uⁿ^lⁱ^g^ig^a^m^o^s^k^e^l^a^dⁱ^.

_B_u_nd_a__б₌₍__-₁_),

_b_^c⁽^^^¹⁾



_N_o_n_i_us_n_i_n_g_a_n_i_q_li_g_i
_c__b
_-_g_a_t_e_n_g_b_o_‘_l_g_a_n_i_u_c_h_un_,

_c__b__c_^c⁽^^^¹⁾_^c

 

_bo_‘_l_a_d_i_.

Masshtabning nihoyatda mayda darajlarida, noniusning darajalari ancha yirik ^b^e^lgⁱ^l^aⁿ^a^dⁱ^,^buⁿ^d^a ⁿ^oⁿⁱ^u^s^d^a^r^a^j^a^l^arⁱⁿⁱⁿ^g^soⁿⁱ^s^h^un^d^a^y^ki^,^m^a^ss^h^t^a^b^l^{i c}^hⁱ^z^g^‘ⁱ^c^hⁿⁱⁿ^g^b^u^tuⁿ^u^z^uⁿ^l^igⁱ^b^o^‘^yⁱ^c^h^{a (}² ^-¹⁾^d^ara^j^a^l^a^r^k^o^‘^r^s^a^ti^l^a^di^.^B^uⁿ^d^a

⁽² ^-¹^)к⁼ ^б^;

_b_⁽²^^^¹⁾^c



Bu holda noniusning aniqligi quyidagi ifodaga teng.

₂_c__b_₂_c_⁽²^^^¹⁾^c_^c

__

Бoшқaчa қилиб aйтгaндa, нoниуснинг aниқлиги мaсштaбли чизғичдaги дaрaжa бaҳoси нисбaти кaттaлигининг нoниус дaрaжaлaрининг сoнигa тeнг.

Nonius bilan shtangensirkullar, ko‘pgina boshqa sabablar ta’minlangan. Chiziqli o‘lchamlarini o‘lchash uchun, uni shtangensirkul yordamida tumshuqsimon chiziqlar orasida qisib olish lozim. Jismning o‘lchami noniusning noldagi darajasidagi holati bo‘yicha masshtabli chizg‘ichning darajasi tomon, masalan: 25 mm ga nisbatan masshtab birliklarida xisoblanadi. Millimetrning ulushini xisoblash uchun noniusdan foydalaniladi. Asosiy shkalaning biror – bir darajasiga ustma – ust tushuvchi noniusning darajasi topib olinib, mos tushgan

daraja raqami noniusning aniqligiga ko‘paytiriladi. Masalan: ustma – ust tushgan nonius raqami – 6, nonius, aniqligi – 0.1 mm bo‘lsa, bu holda nonius bilan xisoblangan mm, ulushlari – 0.6 mm.

Masofalarning aniq o‘lchanishida ko‘pincha mikrometrik vintlar – kichik va nihoyatda aniq qadamli vintlar qo‘llanadi. Bunday vintlar, misol uchun, mikrometrlarda qo‘llanadi.mikrometr vintining bitta burilishi uning sterjeni 0.5 mm

ga suriladi. Sterjen bilan bog‘liq baraban 50 darajaga bo‘lingan. Bitta darajaga burulishi sterjenning 0.1 mm ga ko‘chishiga mos keladi. Bunday aniqlik bilan odatda, o‘lchashlar mikrometr yordamida bajariladi.

Ramkaning o‘ng qismi ichida mikrometrik vint o‘rnatilgan bo‘lib, u chiqiq bilan tugaydi. Ramkaning chap qismida qo‘zg‘almass chiqiq mavjud. Vint o‘tgan rolik “dumining” tashqi silindrsimon sirtiga, yuqorida va pastda ikkita shkala

berilgan. Ulardagi darajalar 1mm orasi bilan chizilgan bo‘lib, bir – biriga nisbatan

0.5mm siljitilgan. Vintga (B) muftasi o‘rnatilib, uning qiya qilib ishlangan chetining butun aylana uzunligi bo‘yicha 50 darajaga bo‘lingan doiraviy shkala keltirilgan. Muftaning aylanishi bilan chiqiq ko‘chadi va bir aylanishda 0.5 mm ga siljiydi.chiqiqlar zich yonma – yon taqalganda, muftaning chetichiziqli shkalaning

nol darajasiorqali o‘tadi, muftaning noldagi shtrix belgisi gorizontal chiziq bilan to‘g‘ri keladi.

₀_.₅_m_m_vi_n_t_q_a_d_a_m_i_n_i_n_g_d_o_i_r_a_v_i_y_shk_a_l_a_n_in_g₅₀_d_ara_j_a_l_ar_s_o_ni_g_a_n_i_s_b_a_t_i

mikrometrning aniqligidir

⁰^.⁵_₀_.₀₁_m

Burilish burchaklarini o‘lchash uchun nonius bilan ta’minlangan goniometrlardan foydalaniladi. Bu asboblarning asosiy qismi Lomb – minutlargacha aniqlik bilan bo‘lingan harakatchan metal doiralariga hisoblanadi. Lomb burchakli nonius bilan ta’minlangan. Bunday nonius kichikroq yoysimon chizg‘ich shaklida bo‘lib, goniumetr podstovkasi bilan bog‘lngan va limb bo‘ylab siljiydi. Yoysimon chizg‘ichga darajalar chizilgan va ularning har biri limbdagidan kichik. Chiziqli nonius kabi, burchakli noniusning darajalari soni h teng va limb darajalariga mos keladi. Noniusning aniqligi shuningdek daraja bahosining nonius darajalar soniga nisbati bilan aniqlanadi.

Download 1.18 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 22