Texnologiyasi 1-mavzu. Osmon sferasi, uning asosiy nuqta, chiziq va aylanalari. Quyoshning yillik ko’rinma harakati. Ekliptika
Download 440.97 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 2- ilova B.B.B. usuli asosida bilimlarni sinash uchun tarqatma materiallar
- Quyosh vaqtlari 1. Haqiqiy quyosh vaqti.
- 2. O’rtacha quyosh vaqti.
- Vaqt hisobi tizimlari Mahalliy vaqt.
- 4.1. Amaliy mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi
- Amaliy mashg’ulotining texnologik kartasi
- 3-ilova Planetalarning konfigurasiyalari, siderik va sinodik davrlari.
|
Reja: 1. Vaqtni o’lchash asoslari. Yulduz vaqti. Haqiqiy va o’rtacha quyosh vaqtlari. 2. Vaqt tenglamasi. Mahalliy va Dunyo vaqtlari. Poyas va dekret vaqtlari va ular orasida bog’lanishga doir masalalar yechish. Darsning maqsadi: Vaqtni o’lchash asoslari. Yulduz vaqti. Haqiqiy va o’rtacha quyosh vaqtlari. Vaqt tenglamasi. Mahalliy va Dunyo vaqtlari. Poyas va dekret vaqtlari va ular orasida bog’lanishga doir masalalar yechish orqali talabalarning nazariy olgan bilimlarini mustahkamlash. O’quv faoliyatining natijalari: - Vaqtni o’lchash asoslari. Yulduz vaqti. Haqiqiy va o’rtacha quyosh vaqtlariga doir masalalar yechadi va yoritgichlarning kul’minasiyasi to’g’risidagi tasavvuri shakllanadi; - Vaqt tenglamasi. Mahalliy va Dunyo vaqtlari. Poyas va dekret vaqtlari va ular orasida bog’lanishga doir masalalar yechishni o’rganadi va vaqtlar to’g’risidagi tasavvuri shakllanadi;
B.B.B. usuli asosida bilimlarni sinash uchun tarqatma materiallar Tushuncha Bilmayman Bilishni hohlayman Bildim 1
yoziladi? 2 Haqiqiy va o’rtacha quyosh vaqtlari o’rtasidagi farqni matematik ifodasini qanday yoziladi?
3 Vaqt tenglamasi ifodasini yozing? 4 Mahalliy vaqt ifodasini yozing? 5 Dunyo vaqti ifodasini yozing? 6 Poyas vaqti ifodasini yozing? 7 Dekret vaqti ifodasini yozing?
Yulduz vaqti. -nuqtasining soat burchagi (yulduz vaqti) istalgan yulduzning soat burchagi (t * ) bilan uning to’g’ri chiqishining ( * ) yig’indisidan iborat bo’ladi, ya’ni s= t
= * + t
* Agar bu ifoda orqali yulduz vaqti aniqlanmoqchi bo’lgan yoritgich yuqori kulminasiyada bo’lsa (t * =0), u xolda s= * , u quyi kulminasion nuqtada bo’lganda esa, yulduz vaqti s= * +12 h bo’ladi. Quyosh vaqtlari 1. Haqiqiy quyosh vaqti. Haqiqiy quyosh vaqti ma’lum Yer meridiani uchun ushbu
T
=t +12 h
ifodadan topiladi, bu yerda t - Quyoshning soat burchagi. Quyoshning ekliptika bo’ylab yillik siljishi, uning sutkalik ko’rinma harakatiga qarama-qarshi yo’nalganligi tufayli, Quyosh sutkasining uzunligi, yulduz sutkasidan, bir sutka davomida ekliptika bo’ylab quyoshning siljish kattaligi ( s) ning osmon ekvatoriga proeksiyasi ( t) qadar ortiq bo’ladi. 2. O’rtacha quyosh vaqti. O’rtacha ekvatorial Quyoshning sutkalik to’g’ri chiqishi orttirmasi ( ) o’zgarmas bo’lib 58 , 56 3 2422 , 365
24 h
m d teng bo’ladi. O’rtacha quyosh vaqti, berilgan Yer meridiani uchun ushbu ifodadan topiladi:
T
=t m +12 h
bu yerda t m - o’rtacha Quyoshning soat burchagi. 4- ilova Vaqt tenglamasi Ma’lum bir vaqt uchun o’rtacha va haqiqiy quyosh vaqtlari orasidagi farq
T m -T = m -t
= . Vaqt hisobi tizimlari Mahalliy vaqt. Agar Yer sharidagi ikki nuqtaning uzunlamalari 1 va 2 bo’lib, ularning farqi ni bersa, u xolda bu ikki punktdan sharqdagisining mahalliy vaqti ham g’arbdagisinikidan ga ortiq bo’ladi, ya’ni
Yulduz vaqti uchun: s 2 -s 1 = 2 - 1 Haqiqiy quyosh vaqti uchun: T 2
1 = 2 - 1
O’rtacha quyosh vaqti uchun: T 2 - T 1 = 2 - 1
bo’ladi. Yerdagi ma’lum meridian uchun mahalliy vaqt, shu meridianning istalgan nuqtasidan turib, bevosita kuzatish orqali aniqlanadi.
Dunyo vaqti. Nulinchi (Grinvich orqali o’tgan) meridianning o’rtacha quyosh vaqti dunyo vaqti (T 0 ) deb yuritiladi. Yer sharidagi istalgan punktning mahalliy o’rtacha quyosh vaqti, dunyo vaqti bilan quyidagicha bog’lanishda bo’ladi: T m = T 0 + bu yerda -mahalliy vaqti topilayotgan joyning uzunlamasi. 5- ilova Poyas vaqti. Ixtiyoriy poyasning poyas vaqti (T m ) qilib, mazkur poyasning o’rtasidan o’tgan asosiy meridianning mahalliy vaqti olinadi. Ma’lum poyasda joylashgan va uzunlamasi bo’lgan punktning maxalliy vaqti T m quyidagi mahalliy va poyas vaqtlarni bog’lovchi formuladan foydalanib topiladi: T m - T p = m - N h , bu yerda m —joyning sharqiy uzunlamasini N—esa poyas nomerini ifodalaydi. Poyas chegarasida yotgan ixtiyoriy punkt mahalliy vaqtining mazkur poyas vaqtidan farqi 30
gacha bo’ladi. Poyas vaqti dunyo vaqti bilan quyidagicha bog’lanadi: T p
0 + N
h
bu yerda ham N-poyas nomeri. Sobiq Ittifoqda poyas vaqti 1919 yilning 1 iyunidan qabul qilingan edi. Dekret vaqti. Dekret vaqti (T d ), poyas, dunyo va mahalliy vaqtlari bilan, mos ravishda, quyidagicha bog’lanishda bo’ladi: T d =T p +1 h
T d =T o +(N+1)
h
T d =T m - m +(N+1) h
Dunyoda dekret vaqti bilan yuradigan mamlakatlar ko’p bo’lib, Buyuk Britaniya unga 1967 yilning oktyabridan o’tdi.
Маълум бир жойда маҳаллий вақт билан соат 20 дан 34 минут ўтганда радиосигнал қабул қилинди;" Бунда, 5-пояс вақти буйича соат 18-у 00 ми- нут эди. Бу жойнинг Гринвичга нисбатан узунламаса топилсин. Агар бу ерда олам қутби зенитдан 37°57 масофада ётса, у қайси шаҳар эканлигини аниқланг. Berilgan Т м
λ о = 0 λ 5 = 5 с 0 0 м Т 5 = 1 8 с 0 0 м z р = 3 7 0 5 7
1
_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ λ м
м -? Echish Пояс вақти унинг ўртасидан ўтган асосий меридианнинг маҳаллий вақти билан ўлчанганлигидан Гринвич меридиани вақти ёки, бошқача айтганда, нолинчи пояс марказидан ўтган асосий меридианнинг вақти ( 7 0 ) в а 5-пояс вақти (Т 5 ) бу
меридианлар узунламалари ( λ 0
λ 5
) орасида қуйидаги боғланиш мавжуд: (Т 5 –Т 0 )= λ
5 – λ
о
Бу ерда λ 5 – 5-пояс марказидан ўтган асосий меридианнинг узунламаси Hisoblash Т о
5 + λ
0 – λ
5 = 18 с 00 м - 5 с 00 м=13 с 00 м. Демак Гринвич вақти (ёки дунё вақти) Т о =13 с 00 м. Маълум меридиан узунлиги, унга тегишли маҳаллий вақт ва дунё вақти орасидаги қуйидаги боғланишга кўра: Т м
0 + λ
м ёки λ
м =Т
м – Т
о = 20 с 34 м - 13с00м = 7 с 34 м. Маълум жойда олам қутбнинг баландлиги шу жойнинг кенглигига тенглигидан ёза оламиз:
= h бўлади, бу ерда h р
+ z
р = 90
о муносабатга кўра h р = 90
о – z р бўлади, у ҳолда географик узунлиги λ м = 7с 34 м бўлган шаҳарнинг географик кенгламаси: м = h р = 90°– z p = 90° – 37°57 / = 52°03'. Ер глобусидан (ёки Ер картасидан) фойдаланиб, бу шаҳар Чита эканлигини топиш қийин эмас. [7]dan .
birin ketin yechtiradi 7-ilova Mustaqil ish uchun vazifa: [7]dan . 91, 93, 100, 102, 104. 4-mavzu.
Keplerning umumlashgan qonunlari. 4.1. Amaliy mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi
Vaqti – 2 soat Talabalar soni: 25-30 nafar
O’quv mashg’ulotining shakli Amaliy, aqliy hujumdan foydalangan holda Amaliy mashg’ulotining rejasi
1. Planetalarning konfigurasiyalari, siderik va sinodik davrlari doir masalalar yechish. 2. Keplerning umumlashgan qonunlariga doir masalalar yechish.
O’quv mashg’ulotining maqsadi: Planetalarning konfigurasiyalari, siderik va sinodik davrlari. Keplerning umumlashgan qonunlariga doir masalalar yechish va nazariy olgan bilimlarini mustahkamlash. Pedagogik vazifalar: - Planetalarning konfigurasiyalari, siderik va sinodik davrlariga doir O’quv faoliyatining natijalari: Talaba:
- Planetalarning konfigurasiyalari, siderik va sinodik davrlariga doir masalalarni tushunadi va masalalarni tushuntirish; - Keplerning umumlashgan qonunlariga doir masalalarni tahlil qilish;
- Keplerning umumlashgan qonunlariga doir masalalarni tahlil qiladi; O’qitish uslubi va texnikasi Amaliy, B.B.B texnikasi O’qitish vositalari Astronomiyadan masalalar to’plami, proektor, tarqatma materiallar, grafik organayzerlar. O’qitish shakli Jamoa, guruh va juftlikda ishlash. O’qitish shart-sharoiti Doska, bo’r, proektor, kompyuter bilan jihozlangan auditoriya
Bosqichlar, vaqti Faoliyat mazmuni O’qituvchi talaba 1-bosqich. Kirish (10 min). 1.1.Mavzu, reja, uning maqsadi va o’quv faoliyatining natijalari ma’lum qilinadi (1- ilova). 1.1. Eshitadi, yozib oladi.
2-bosqich. Asosiy (60 min.) 2.1. Talabalar e’tiborini jalb etish va bilim darajalarini aniqlash uchun tezkor savol-javob o’tkazadi (2 -ilova)
2.2. O’qituvchi vizual materiallardan foydalangan holda masalalar yechishga doir asosiy formulalar bilan tanishtiradi va auditoriyada [7]dan . 177, 179, 181, 183. masalalarni
birin ketin yechtiradi (3-,4-,5-,6-ilovalar) 2.3. Talabalarga masalalarning asosiy tushunchalariga e’tibor qilishni va yozib olishlarini ta’kidlaydi. 2.1. Eshitadi. O’ylay di, javob beradi. Javob
beradi va
to’g’ri javobni
eshitadi 2.2. Ilovada berilgan ma’lumotlarni asosiy joylarini yozib oladilar berilgan masalalarni yechadilar. 2.3. E’tibor qaratadi, yozib oladi. 3-bosqich. Yakuniy (10 min.) 3.1. Mavzuga yakun yasaydi va talabalar e’tiborini asosiy masalalarga qaratadi. 3.2. Mustaqil ish uchun vazifa: [7]dan . 176, 178, 180, 182, 184 masalalarni yechishni vazifa qilib beradi, baholaydi. (7-ilova) 3.1. Eshitadi, aniqlashtiradi. 3.2. Topshiriqni yozib oladi, baholarni eshitadi. Vizual materiallar 1-ilova Mavzu:
Planetalarning konfigurasiyalari, siderik va sinodik davrlari. Keplerning umumlashgan qonunlari. Yoritgichlarning sutkalik va gorizontal paralliksini hisoblash. Quyosh sistemasi jismlarigacha bo’lgan masofalarni aniqlashga doir masalalar yechish.
1. Planetalarning konfigurasiyalari, siderik va sinodik davrlari doir masalalar yechish. 2. Keplerning umumlashgan qonunlariga doir masalalar yechish.
Keplerning umumlashgan qonunlariga doir masalalar yechish va nazariy olgan bilimlarini mustahkamlash.
- Planetalarning konfigurasiyalari, siderik va sinodik davrlariga doir masalalarni tushunadi va farqlay oladi; - Keplerning umumlashgan qonunlariga doir masalalar tahlil qilidi; 2-ilova 1. Konfigurasiya deganda nimani tushunasiz? 2. Siderik davr ifodasini yozing? 3. Sinodik davr ifodasini yozing? 4. Keplerning qanday qonunlarini bilasiz? 5. Planetalar qanday hollarda konfigurasiya holatda bo’ladi?
T a T c 3 planetalarning siderik davrlarini hisoblash uchun ïë T T S 1 1 1 , tashqi planetalarning sinodik davrlarini hisoblash uchun 1 1
S T Т пл , ichki planetalarning sinodik davrlarini hisoblash uchun. 4-ilova Keplerning umumlashgan qonunlari Keplerning birinchi qonuniga ko’ra, Quyosh 1
da yotib, orbitadagi P nuqta uning perigeliyi, A nuqta esa afeliyi deyiladi. OA=OP=a orbitaning katta yarim o’qi deyiladi. Perigeliyda planetaning Quyoshdan uzoqligi ) 1
e a q , afeliyda esa
) 1 ( e a Q ifodadan topiladi. Orbitaning ixtiyoriy nuqtasi (K) ni ellipsning fokusidagi ( 1
) Quyosh bilan tutashtirilgan kesmasi – orbitaning radius-vektori r deb ataladi. Orbitaning katta yarim o’qi, perigeliy va afeliyning uzoqliklari (q, Q) orqali quyidagicha topiladi: 2
Ikkinchi qonun: Planetaning radius-vektori teng vaqtlar ichida teng yuzalar chizadi. Perigeliy yaqinida planeta radius-vektorining t Vaqtda chizgan yuzasi 2 1
CK , shunday vaqt ichida afeliy yaqinida chizgan 4 3
CK yuzaga tengligidan, bu davrlarda planetalarning perigeliy va afeliy yaqinida utgan yo’llari, mos ravishda, 2 1 K K va
4 3
K bo’ladi. q 2
1
> 4 3 K K
bo’lishi ayon bo’ladi. Bu yoylarni planeta bir xil t vaqt ichida o’tganidan, uning ellips bo’ylab harakati notekis kechishi, aniqrog’i – perigeliy yaqinida u tezroq, afeliy yaqinida esa sekinroq yurishi ma’lum bo’ladi. Planetalarning perigeliy yaqinidagi tezligi
1 1 , afeliy yaqinidagisi esa e e ур а 1 1 ifodalardan topiladi, bu yerda ур - planetaning orbita bo’ylab o’rtacha yoki radiusi r=a aylana bo’ylab tezligi.
Keplerning uchinchi qonuni: Ixtiyoriy ikki planeta siderik (haqiqiy) davrlari kvadratlarining nisbati, katta yarim o’qlari kublarining nisbatiga teng, ya’ni 3 2 3 1 2 2 2 1 a a T T , bu yerda 1
va 2
- planetalar siderik davrlarini, 1
va 2
lar esa ularning orbitalarining katta yarim o’qlarini ifodalaydi. 5-ilova B./ B. /B texnikasi jadvalini to’ldiring № Mavzu savoli Bilmayman Bilishni xohlayman Bildim
1 Konfigurasiya hodisasi
2 Elongasiya
3 Qo’shilish
4 Qarama-qarshi turish
5 Kvadratura
6 Siderik davr
7 Sinodik davr
8 Yoritgichlarning sutkalik va
gorizontal paralliksini
6-ilova 177. Neptunning Quyoshdan o’rtacha uzoqligi 30 a.b. bo’lib, uning atrofida 165 yilda bir marta aylanib chiqadi. Neptunning orbitasini aylanaga yaqii deb qa-rab, uning o’rtacha orbital tezligini hisoblab topnng.
Berilgan a =30 a.b.=45*10 8 km
Echish T n =165 yil=52,0344*10 8 s υ o’r =?
н ўр Т а 2
Hisoblash с км с км ўр 4 , 5 10 * 0344 , 52 10 * 45 * 14 , 3 * 2 8 8
Javob: с км ўр 4 , 5
Download 440.97 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|