Tibbiyot geografiyasi referat

Inson salomatligi va ular orasida uchraydigan kasalliklar hududiy tafovutlarga ega. XVIII asrda yashab ijod qilgan fransuz olimi Sharl Monteskye o’zining
―Qonunlar ruhi to’g’risida‖ nomli asarida ―Iqlimning hukumronligi barcha kuchlardan ustunroqdir‖, degan shiorni olg’a surgan edi.
XIX asrning oxiri XX asrning boshlaridayoq tibbiyot meteorologiyasi sohasida rus iqlimshunoslari A.I.Voyeykov, A.P.Sokolov, A.A.Kaminskiy kabi olimlar tadqiqotlar olib borishgan. Ayniqsa, bu xususda tibbiyot geografiyasida iqlim bilan bog’liq masalalarni o’rganishda rus olimi A.S.Berg tomonidan ishlab chiqilgan, iqlimning sinflarga ajratilgan tavsifi muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Olim tibbiy geografik jihatdan mamlakat iqlimini 12 ta tabaqaga ajratgan. U iqlim va ob-havoni sinflarga ajratish orqali salomatlikning hududiy jihatlarini o’rganishga ham e’tibor bergan. Ob-havoning iqlimga nisbatan inson jismiga ta’sirini sezilarli, ya’ni ob-havoning tez-tez o’zgarib turishi bilan inson jismida ma’lum ma’noda o’zgarishlar sodir bo’lib turadi, ayniqsa, buni ba’zi a’zolarimiz juda tez sezadi. Shuningdek, ob-havodagi ayrim jiddiy o’zgarishlarni ba’zi kasalliklarga (bod, radikulit, revmatizm, qon bosimi xastaliklari)ga chalingan kishilar ancha oldinroq payqaydilar.
Inson kasalliklarining kelib chiqishi va tarqalishida yoki nozokomplekslar va nozoareallarning vujudga kelishida kasalliklarning rivojlanishi bilan atrof-muhit omillari orasida uzviy aloqadorlik mavjud. Bunda atrof-muhitning tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy omillarini yetakchi rolini alohida ta’kidlash lozim.
Inson kasalliklari va uning turlicha nozokomplekslari va nozoareal-larining vujudga kelishi va tadrijiy o’zgarishlariga ta’sir ko’rsatuvchi omillarga quyidagilar kiradi:
Tabiiy-geografik omillar (iqlim, yer yuzasi tuzilishi, suv manbalari va tuproq, hayvoiot va o’simliklar, regionning ekologik ahvoli) inson kasalliklarini vujudga kelishiga bevosita va bilvosita ta’sir ko’rsatadi. Shuningdek, ular kasalliklarni hududiy tarqalishini belgilab, nozoareallarning vujudga kelishida katta rol o’ynaydi.
Ijtimoiy-iqtisodiy omillar (sog’liqni saqlash tizimining holati, aholining joylashuvi, zichligi, jins-yosh va ijtimoiy tarkibi, ma’lutmotlilik darajasi, ko’chib yurishi, yashash va mehnat sharoitlari, shahar va qishloqlar to’ri va tizimi, transportning rivojlanganlik darajasi, urbanizatsiya jarayonlari, hududning xo’jalik ixtisoslashuvi, ishlab chiqarish kuchlarining joylashuvi va rivojlanish darajasi, ijtimoiy va ishlab chiqarish infrastrukturasining holati va boshqalar)ning inson kasalliklarini kelib chiqishi va nozoareallarini vujudga kelishidagi ta’siri kuchayib bormoqda.
Nozoareallar miqyosida aholinnig kasallanishi darajasi va kasalliklarning tarqalishida tabiiy hamda ijtimoiy-iqtisodiy omillarning rolini aniqlash zamonaviy tibbiy-geografik tadqiqotlarning dolzarb muammolaridan biridir.
Joylarning relyef xususiyatlari ham inson salomatligini belgilovchi asosiy omillardan biridir. Baland tog’ mitnaqalarida o’z nomi ―tog’ kasalligi‖ deb ataluvchi kasallik keng tarqalgan. Tog’ kasalligi to’g’risidagi ma’lumotlar ispan sayyohi Akosta tomonidan yozib qoldirilgan. Uning yozishicha, 1590-yil And tog’lari bo’ylab sayohat chog’ida 4500 metr dengiz sathidan balandlikda hamrohlari orasida qandaydir kasallik yuzaga kelganligi, ularning yurak urishlari o’zgarib, bosh aylanish, nafas siqishi, burunlarining qonashi, quloqlarining shang’ilashi kabi holatlar kuzatiladi. Bu tog’ kasalligi bo’lib, 1887-yil fransuz olimi Bert tomonidan aniqlangan va bu kasallikning bosh sababchi kislorod yetishmasligi deb izohlangan. Keyingi yillarda tog’larda yashovchi kishilarning yurak faoliyatini o’rganish natijasida ushbu hududda yashovchilar yuragi boshqa hududdagilarga nisbatan ancha farq qilishi, ya’ni ularning yurak o’ng qorinchalarining qalinligi aniqlangan. Tog’li o’lkalarda yashovchi kishilar orasida yana quyosh urishi, oftalmiya, endemik buqoq kabi kasalliklar ko’proq uchraydi.
Dengiz va boshqa suv havzalarida faoliyat ko’rsatuvchi kishilar orasida ko’pincha ―dengiz kasalligi‖ uchraydi. Ushbu kasallik kemaning chayqalishi natijasida yuzaga keladi. Dengiz kasalligining kelib chiqishi va rivojlanishida asab tizimining holati muhim rol o’ynaydi.
O’rmon, tayga hududlarida ham o’z nomi bilan ―o’rmon kasalligi‖ deb nomlanuvchi kasallik uchraydi. Bu kasallikda kishi jismida har xil ruhiy holatlar, karaxtlik, tinimsiz uyqu, chivinlar va kanalar chaqishi bilan bog’liq kasalliklar ko’p uchraydi.
Cho’l va unga yaqin hududlarda havo harorati va bug’lanish yuqoriligi, nisbiy namlik esa past bo’ladi. Aslida inson organizmi uchun +18, +21 gradusli havo harorati, 40-60 foizli nisbiy namlik qulay hisoblanadi. Doimiy yuqori harorat va namlikning me’yorda bo’lmasligi kishi tanasiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Bu hol, o’z navbatida, asab va gormonal tizimlar bilan bog’liq kasalliklarni, shuningdek, qontomir tizimidagi kasalliklarni keltirib chiqaradi. Bunday cho’l sharoitida ko’proq holsizlanish, darmonsizlanish va o’ta tashnalik bilan ajralib turuvchi ―cho’l kasalligi‖ ko’p uchraydi. Cho’l kasalligiga chalinish natijasida ruhiy xastaliklar ham yuzaga kelishi mumkin. Masalan, tropik mamlakatlar aholisi orasida astiniya kasalligi tarqalgan va uning vujudga kelishi mazkur mamlakatlarning tabiiy sharoiti bilan bevosita bog’liq.
Inson salomatligini belgilashda joylarning tuproq xususiyatlari ham yetakchi ahamiyatga ega. Chunki tuproq tarkibida kasallik tug’diruvchi bakteriyalar va mikrorganizmlar hayot kechiradi. Tuproq turli xil mikroorganizmlar uchun makon hisoblanadi. O’lat, tulyaremeya, gangrena singari ko’plab kasalliklarni tashuvchi infeksiyalar aynan tuproqda yashaydi. Mashhur tibbiy geograf Shaalya o’z tadqiqotlarida salmonelezlarning vujudga kelishi va tarqalishini ko’proq tuproq omili bilan bog’laydi. Tuproqning ifloslanishi, o’z navbatida, suvning, ham ifloslanishiga olib keladi. Tuproqdagi barcha mikroelementlar inson ogranizmiga suv orqali o’tadi. Shuning uchun yirik aholi pukntlarida ichimlik suvi doimo xlor bilan tozalanadi. Ayrim hollarda endemik buqoq kasalligining yuzaga kelishi suvning tarkibidagi mikroelementlar bilan bog’liq. A.P.Vinogradov tadqiqotlaridan ma’lumki, inson organizmi bir kecha kunduzda 120 gramm yod qabul qilishi kerak. Buning 70 grami o’simlik mahsulotlaridan, 40 gramini esa hayvon mahsulotlaridan olinishi lozim. Demak, inson yodni asosiy qismini o’simliklardan oladi. Yod moddasini esa o’simliklar suv orqali tuproqdan oladi. A.P.Vinogradov nazariyasiga ko’ra, tog’ va kulrang tuproqlarda yod tanqisligi mavjud.
Nozogeografiya. Tibbiyot geografiyasining asoslarini yaratishga katta hissa qo’shgan yirik olim A.A.Shoshin nozogeografiya, ya’ni inson kasalliklari geografiyasini tibbiyot geografiyasining tarkibiy qismlaridan biri ekanligini ta’kidlagan.
Tibbiyot geografiyasi vujudga kelgan davridan boshlab, to hozirga qadar bajarilgan tibbiy-geografik tadqiqotlarning aksariyatini bevosita nozogeografiya bilan tushuntirish ham yetarli bo’lmaydi. Vaholanki, ―Nozogeografiyaning asosiy vazifasi inson kasalliklari geografik tarqalishining umumiy qonuniyatlarini ochib berish, alohida olingan kasalliklarning nozokomplekslari va nozoareallarini hamda ularning tadrijiy o’zgarishlarini aniqlash bilan belgilanadi. Demak, shunday qilib, tadqiqot obyektining o’ziga xosligiga bog’liq holda, nozogeografiya tibbiyot geografiyasining mustaqil bo’limi hisoblanadi‖ (Shoshin, 1962.-83 b.).
Umuman olganda, tibbiyot geografiyasi aholi va uning salomatlik holati bilan bog’liq bo’lgan barcha geografik jarayon va qonuniyatlarni o’rganar ekan, bunda u, eng avvalo, geografik muhitning aholi salomatligiga ta’sir ko’rsatuvchi kompleks tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy omillariga asosiy e’tiborni qaratadi. Ular orasida, ayniqsa, iqlim va atrof-muhitning aholi salomatligiga ta’siri, kasalliklarning tarqalishi, aholining joylashuvi, mehnat va turmush sharoitlari, urbanizatsiya jarayonlari, regionning xo’jalik ixtisoslashuvi xususiyatlari, sog’liqni saqlash sohasini rivojlanganlik darajasi juda muhimdir. Hozirgi davrda, ayniqsa, ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatga mansub omillarning ahamiyati ortib bormoqda. Binobarin, tibbiy-geografik tadqiqotlarning muhim ilmiy-amaliy natijasi hisoblangan tibbiy-geografik atlaslar qishloq joylarda sog’liqni saqlashning holati va rivojlanishi masalalari bo’yicha A.P.Ayriyan tomonidan Armanistonda, F.G.Grigoryev tomonidan esa Chuvashiyada (1976-y.) chop etilgan.
Nozogeografiyaning mohiyati va vazifalarini tushuntirishda kasallik-ning o’zi, kelib chiqish sabablari haqida aniq ma’lumotlarga ega bo’lish lozim. Bu borada ko’pgina tadqiqotlarni amalga oshirgan olimlarning (I.Sechenov, S.Botkin, Anichkov, Petrov, I.Pavlov) fikricha, insonning kasallanishi, avvalo, o’ziga xos biologik jarayon bo’lib, insonni atrof-muhit bilan o’zaro ta’sirida uning hayot faoliyatini buzilishi yoki butunlay to’xtashi bilan bog’liqdir.
Inson kasalliklari turli-tuman bo’lishi bilan birga, ularni keltirib chiqaruvchi sabablar ham turlichadir. Shu jihatdan, ularni o’rganish va bu boradagi bilimlarga ega bo’lish kasalliklarning tarqalishini bartaraf etishda katta amaliy ahamiyat kasb etadi.
Avvalambor, inson kasalliklarining kelib chiqish sabablarini o’rganish juda muhim masalalardan biridir. Ammo, shu bilan birga, kasalliklarning hududiy tarqalishi qonuniyatlarini ochib berish kelajakda paydo bo’lishi (tarqalishi) mumkin bo’lgan kasalliklar areallarini aniqlash ham dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.
Inson kasalliklarining kelib chiqishi obyektiv omillar bilan chambarchas bokliq. Bunda, eng avvalo, insonni o’rab olgan atrof-muhitning bosh rolini alohida ta’kidlash kerak. Binobarin, Y.N.Pavlovskiyning parazitar (yuqumli) kasalliklarning tabiiy o’choqlari haqidagi g’oyasi (bilimlari) bir qator inson va hayvon kasalliklarining geografik tarqalishi va evolutsiyasi haqida ilmiy asoslangan xulosalar olish imkonini berdi.
Nozogeografik tadqiqotlarda nafaqat kasalliklarning kelib chiqishi yoki ularning tarqalishi qonuniyatlari, balki nozokomplekslar, nozoareallarni aniqlash, tadqiq etish muhim masalalardan biridir. Ammo amalda bunday nozoareallar, ayniqsa, nozokomplekslarni aniqlash murakkab va tadqiqotchidan chuqur epidemiologik bilimlarni ham talab qiladi.
Nozokompleksni bir qator bo’g’inlarni (komponentlarni) o’z ichiga olgan bir butun tizim sifatida tushunilishi mumkin. Ushbu bo’g’inlarning har biri o’zaro bevosita aloqadorlikka ega. Ulardan birortasining o’zgarishi darhol boshqasiga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Inson kasalliklaridan birortasiga mansub bo’lgan nozokompleks bir tomondan, kasallikni vujudga keltiruvchi (chaqiruvchi) shartsharoitlarni va ikkinchi tomondan, aynan shu kasallikni qabul qilishga moyil organizmni o’z ichiga qamrab oladi. Jumladan, endemik buqoqqa xos bo’lgan nozokompleks, eng avvalo, ushbu kasallikka moyil bo’lgan inson organizmi hamda suv va oziq-ovqat mahsulotlarida yod moddasini yetishmasligini o’z ichiga oladi. Nozokomplekslarni, ayniqsa, yuqumli kasalliklar bo’yicha ko’plab ajratish mumkin.
Nozokomplekslarning komponentlari va ular o’rtasidagi o’zaro aloqadorlik sodda (inson-suv yoki oziq-ovqatda yodning yetishmasligi) yoki murakkab (atrofmuhitning ikki, uch va undan ortiq komponentlari va inson organizmi) ko’rinish (tur)larga ega. Murakkab nozokomplekslarga, ko’pincha, inson parazitar
kasalliklari bilan bog’liq bo’lgan (bezgak, leyshmanioz, kana entsefaliti va b.)larni kiritish mumkin. Muayyan hudud doirasidagi turlicha nozokomplekslar, bevosita inson kasalliklari bilan aloqador bo’lgan nozogeografik vaziyatning u yoki bu holatini belgilashda muhim rol o’ynaydi.
Nozogeografik vaziyatning bosh mezonlari va ko’rsatkichlariga aholining o’rtacha umr ko’rishi, umumiy va bolalar o’limi darajasi, aholining kasallanishi, turli mamlakat va rayonlardagi ekologik, sanitariya-gigiyena va epidemiologik holatlar kiradi (A.Soliyev, N.Komilova, 1999.-12b.).
Zamonaviy nozogeografik tadqiqotlarni kasaliklarning nozoareallarini
(tarqalish hududlarini) o’rganmasdan tasavvur qilib bo’lmaydi. Demak, nozoareal – bu aholi orasida muayyan bir kasallik turi hisobga olinayotgan yoki paydo bo’lishi mumkin bo’lgan hududni o’z ichiga oladi. Ularning vujudga kelishi, maydoni, chegaralari tabiiy-geografik, ijtimoiy-iqtisodiy omillar ta’sirida turlicha shakllanadi.
Alohida olingan inson kasalliklari nozoareallarining tadrijiy o’zgarishlarini tadqiq etish natijasida ularning vujudga kelishi sabablari o’rganilib, tarqalishi mumkin bo’lgan hududlar aniqlanadi. Bu esa, kasalliklarning avvaldan qachon va qayerda paydo bo’lishini bilishda va ularga qarshi tibbiy chora-tadbirlarni amalga oshirishda katta ahamiyatga ega.
Turlicha inson kasalliklarining nozoareallarini o’zaro hamda atrof-muhit omillari va shart-sharoitlari bilan taqqoslash, o’z navbatida, ularning vujudga kelishi, hozirgi holati va kelgusidagi o’zgarishlari qonuniyatlari haqida xulosalar chiqarish imkonini beradi.