Тийкарғы бөлим 1-бап. Екологиялық ҳуқықый тәртипти тәмийинлеўде екологиялық жынаятлы жуўапкерликтиң орны, түсиниги ҳәм айриқша қәсиетлери

1-БАП. Екологиялық ҳуқықый тәртипти тәмийинлеўде екологиялық жынаятлы жуўапкерликтиң орны, түсиниги ҳәм айриқша қәсиетлери.

1. 
   Екологиялық жынаятлар ҳәм екологиялық жынаятлы жуўапкерлик түсиниги ҳәм өзине тән қәсиетлери
   

Әтирап тәбийий орталықты қорғаў ҳәм тәбияаттан ақылға сай пайдаланыўды тәмийинлеў илажлары системасында нызам ҳүжжетлерине әмел етпегенлик, екологиялық талапларды бузғанлық ушын юридикалық жуўапкерлик илажлары зәрүрли орынды иелейди.
Юридикалық жуўапкерлик дегенде, ҳуқық нормаларини бузғанлық ушын жаза илажларын қөллаў әқибетинде ҳуқықбузарга унамсыз ақыбетлер туўдырыў ҳәм мәмлекет тәрепинен ҳуқық талапларын орынлаўға мәжбүр етиў түсиниледи.Юридикалық жуўапкерлик социал жуўапкерликтиң бир түри болып, ҳуқықый нормаларда белгиленеди ҳәм мәмлекеттиң мәжбүрлеў күшин қөллаў мүмкиншиликлери менен бәрҳәма байланыслы болады.
Юридикалық жуўапкерлик ҳуқықбузарлик әмелге асырылғанде және оның унамсыз әқибети келип шыққанда пайда болады. Юридикалық жуўапкерлик мәмлекеттиң мәжбүрлов характериндеги илажларын ҳуқыққа ҳилоф ҳәрекет (ямаса Ҳәрекецизлик) ислеген шахсқа салыстырғанда қолланылыўы менен байланыслы ҳәм олҳуқықбузарлиққа қарсы гүрестиң зәрүрли ҳуқықый қуралы болып табылады.
Екологиялық жуўапкерлик бойынша социал мунасәбетлер екологиялық ҳуқықбузарлик әмелге асырылғанде пайда болады. Ол. Т. Аюбовнинг пикрине қарағанда екологиялық ҳуқықбузарлик дегенде тәбийий ресурслардан пайдаланыў ҳәм оларды қорғаў туўрысындағы нызам ҳүжжетлерин бузыўши айыплы,нызамға қарсы ҳәрекет ямаса ҳәрекецизлик түсиниледи.4 Екологиялық ҳуқықбузарлиқ әмелге асырылғанде әтирап тәбийий жән-жаққадада ол арқалы инсан саламатлығына зәлел жеткизиледи ямаса зәлел жеткизиў қәуипи туўылады. Бирақ,мәлим бир жағдайларда зәлел екологиялық ҳуқықбузарликни белгилеўде есапқа алинбаслығы мүмкин, себеби тәбийий ресурслардан пайдаланыў ҳуқықын бузыў әқибетинде екологиялық мунасәбетлердиң басқа бир субъектлерин ҳуқық ҳәммәплери айныўы мүмкин. Мысалы, ҳеш ким тәрепинен пайдаланилмай жатқан жер майданын өзбошимчилик менен иелеп алыўда мәмлекеттиң жерге болған мүлк ҳуқықы бузълады.
С. А. Баголюбов болса екологиялық ҳуқықбузурликнинг пайда болыўының тийкарғы шәрти усы социал қәуипли ҳәрекет ямаса ҳәрекецизликтиң нызам ҳүжжетлеринде белгиленген болыўы ҳәм екологиялық ҳуқықый мунасәбетлер қатнасыўшылары нызам ямаса шәртнамаларда көрсетилгенҳуқыққа қылап болмаған ҳәрекетлер қылыў мүмкиншилигине ыелеўине қарамастан ғайры ҳуқықый ҳатти ҳәрекет жүз етиўинде көринетуғын болыўын айтып отеди.5
Айрықша атап өтиў керекки, екология ҳуқықына тийисли әдебиятларда екологиялық ҳуқықбузарликлар түсинигине ҳуқықбузарликнинг улыўма тарийпидан келип шығып изохлар берилген болып усы түсиниктиң бөлеккеңейтирилген тарийплерди ушыратыў қыйын.
Пикиримизша, екология со тәраундағи хуқықбузарлықлар бул Өзбекстан Республикасы онун ужжатларида көрсетилген жүз етилиўи нәтийжесинде екологиялық му итга зәлел жеткизилетуғын ямаса зәлел жеткизиў қәупин туўдыратуғын харакат ямаса харакатсизлик менен тарипленетуғин социал қәуипли қилмис болып табылады.
Екологиялық ҳуқықбузарликлар объекти тәбийий ресурслар, әтирап тәбийий орталық, тәбийий ресурслардан пайдаланыў ҳәм оларды қорғаў бойынша белгиленген тәртиби есапланады. Екологиялық ҳуқық бузыўлардың субъекти болса оны жүзетиўши юридикалық ҳәм физикалық шахслар есапланадылар.
Екология саласындағы жынаятлы жуўапкерлик мәселелерине айдынлық киргизиўден алдын екологиялық ҳуқық бузыўлардың нызам менен қадаған етилыу ҳәм жазаға сазаворлиги тарепинен екологиялық ҳуқықый жуўапкерлик мәселесине итибар қаратыўымыз мақсетке муўапық болып табылады.
С. А. Боголюбов екологиялық ҳуқықый жуўапкерлик мақсети ҳәм мәниси тәрепинен қурамалы ҳәм ҳәр қыйлы көриниске ие екенлигин айтып отеди. Оныңше, екологиялық ҳуқуқий жуўапкерлик бир тәрепден жаза екинши тәрепден болса оны қоллау менен қәупин туўдырыў болып табылады.6
Әлбетте, усы тарийп айриқша болып табылады лекин екологиялық ҳуқықый жуўапкерлик түсинигин толық ашып бермейди. Сол орында екологиялық ҳуқықый жуўапкерлик түсинигине Йу. А. Жураев тәрепинен берилгентарийпни толыққонли деп есаплаў мүмкин. Оның пикрине қарағанда екологиялық ҳуқуқбузарлиқлар ушын юридикалық жуўапкерлик бул ҳуқуқбузардиң ҳуқуққа қылап ҳатти- ҳаракати нәтийжесинде екологияға жеткизилген зәлелин қаплау менен байланисли қонун нормаларинда көрсетилген миннетлемелери болып табылады.7
Екологиялық ҳуқықбузарлик өзиниң қәуиплилик дәрежесине қарай жынаятлы, басқарыў, пуқаралық (мүлкшилик) ҳуқықбузарлик ҳәм де ынтызамий хатти ҳәрекет формасында болыўы мүмкин. Екологиялық ҳуқықбузарликлар ушын тийислише ынтызамий, материаллық, басқарыў, жынаятлы, пуқаралық ҳуқықый (мүлкшилик) жуўапкерлик қолланылады. Буннан тысқары екологиялық ҳуқықбузарликни ислеген адамлардың тәбийий ресурслардан пайдаланыў ҳуқықы шеклениўи,тоқтатып турылыўы ҳәм одан жуда етилиўи мүмкин.
Усы ҳуқықбузыўлардың ишинде ең социал қәуиплиси екология саласындағы жынаятлар есапланып, усы жынаятлар ушын жуўапкерлик мәселелери де айриқша өзгешеликке ие.
Жынаятлы жуўапкерлик юридикалық жуўапкерликтиң бөлек түри есапланып, ол ҳуқықый нормалар тийкарында орнатылады, шахс тәрепинен әмелге асырылған ҳуқықбузарлик ушын қолланылады ҳәм кепилликли мәмлекет шөлкемлери тәрепинен орнатылған протсессуал тәртипте ҳуқықый нормаларда нәзерде тутылған санкцияларды қөллаўда аңлатылады.
Жынаятлы жуўапкерлик, әдетде, жынаятлы -ҳуқықый нормалардың талаплары бузылған тәғдирде жүзеге келеди. Усының менен бирге, әмелдеги екологиялық нызамшылық нормалары бузылғанда да қолланылыўы мүмкин. Бул болса, жынаятлы жуўапкерликтиң тараўлараро байланыслылыгынан дәрек береди.
Екологиялық ҳуқықбузарликлар ушын жынаятлы жуўапкерлик бир қатар айрықшалықларға ие. Атап айтқанда, оның тийкарғы мақсети ҳәм мәниси екология саласындағы ҳуқықбузарликлар, екологиялық ҳәм аграр нызамшылықтың айныўына қарсы гүрес ҳәм де екологиялық нызамшылық ҳәм ҳуқықый тәртипотни тәмийинлеўден ибарат болады8.
Екологиялық ҳуқықбузарликлар ушын жуўапкерлик түрлери арасында ҳәм жынаятлы жуўапкерлик ең социал хафвлиси есапланады.
Жынаятлы жуўапкерлик екологиялық ҳуқықбузарликлар әмелге асырылғанде ең көп қолланылатуғын юридикалық жуўапкерлик түри болып есапланады. Ол мәмлекет Тәрепинен орнатылған екологиялық тәртип қағыйдаларды бузғанлық ушын қолланылады.
Екологиялық ҳуқықбузарликлар ушын жынаятлы жуўапкерлик мәселеси бир қатар еколог-юрист илимпазлар тәрепинен анализ етилген. Усы әдебиятлар тийкарында айтыў мүмкин, “Екология саласында жынаятлы жуўапкерлик деп, әтирап
тәбийий орталық жағдайына ҳүжим етиўши ғайрыҳуқуқий (ҳуқыққа қарсы ), айыплы (көзкөреки ямаса абайсызлық әқибетинде) әмелге асырылған ҳәрекет ямаса ҳәрекецизликке айтылады”.
Юридикалық әдебиятларда билдирилген пикирлерди анализ етип, екология ҳуқықбузарлиқлар ушын жынаятлы жуўапкерликке төмендегише анықлама бериў мақсетке муўапық : “Екология ҳуқықбузарликлар ушын жынаятлы жуўапкерлик -Жынаят кодексинде белгиленген, әтирап тәбийий орталыққа ҳүжим етиўши, ҳуқыққа қылап, айыплы социал қәуипли ҳәрекет ямаса ҳәрекецизлик - екологиялық жынаятлы ҳуқықбузарлик ислеген шахсқа салыстырғанда суд шөлкемлери тәрепинен жынаятлы -протсессуал тәртипте қолланылатуғын юридикалық жуўапкерлик туридир”.