Til universaliyalari. Til universaliyalari turlari. Mutloq va statistik universaliyalar Y

Til universaliyalari. Til universaliyalari turlari. Mutloq va statistik universaliyalar
YUNESKOning axborotiga ко‘ra, hozirgi kunda dunyoda6000 dan ortiq til mavjud. Bu tillaming rivojlanish darajasi vajamiyatda tutgan O'rni, ularda gaplashuvchilaming soni turlichadir. 100-200 kishidan liishkil topgan qabilaning tili ham, yuz millionli xalq gapiradigan til limn alohida til hisoblanadi. Mavhum tafakkur sohibi bo‘lgan odam turli tillami eshitganda yoki o‘rganganda ularda asosan ikki jihatdan: Inoddiy o‘xshashlik (net, not, nicht, nest yoki birodar, brother, boder, brut) va so‘zlaming grammatik tuzilishi, negiz yasalishi, gapda bir-biri bilan bog‘lanish usulidagi o‘xshashIik borligini albatta sezadi. Bu masalalar bilan jiddiy shug‘ullanish XIX asrdan boshlandi. Tillami turlarga ajratish to‘g‘risida gap borganda genetik (goneologik), morfologik va struktural tasniflashga ahamiyat beriladi. tillami turlarga ajratish tillar tipologiyasi deb ham yuritiladi. Tilshunoslik fanida bu eng katta muammolardan biri hisoblanadi. I Ini hal qilishga chet el olimlari qatori, o‘zbek tilshunoslari ham o‘z hissalarini qo‘shmoqdalar. Ma’lumki, har qanday tipologiya qiyoslashni taqozo qiladi. J.Mo’ronovning fikricha, til sistemalarini qiyosiy o‘iganishda umumiy tipologik hamda tarixiy-qiyosiy metodlar mavjud. Umumiy-tipologik fllOtod lingvistik tipologiyani yaratishga xizmat qiladi. Lingvisillk tipologiya o‘z navbatida struktural tipologiya universaliyasi, (Illuming tipologik (morfologik) tasnifi maxsus tipologik nazariya va lltllon tilni aniqlashni qamrab oladi. Umumiy-tipologik metod “turli lillnr sistemalarini umumlashtirib, qiyoslab o‘rganuvchi metod”dir. Hozirgi zamon lingvistik tipologiya fanining asosi bo‘lgan struktural tipologiya, tilning struktural lingvistika metodlariga asoslanib, turli tlllorning struktural belgilarini sistemaga soladi va inventarlashtiradi. I tipologiya aniq metodlar asosida til qatlamining differensial ht'lji.iInrini, tipologik xususiyatlarini aniqlaydi va ulaming tipologik liiMni flni tuzadi. Struktural tipologiya tildagi har bir strukturani umumiy lingvistik ishtirokchi tarzida o‘rganadi. Til universaliyalari barcha tillarga xos til xususiyatlaridir. Hamma tillaming vazifalari bir xil boMganligi uchun tillarda qandaydir o‘xshashlik boMishi tabiiydir. Tillar strukturasidagi ana shu o‘xsbashlik hodisasi tildagu umumiy o‘xshashlik yoki universallik deyiladi. Til universaliyalari barcha tillar sistemalariga xos итшпШ lingvistik kategoriyadir. Til universaliyalari yoki universalizm tildagi umumiy kategoriyalami o‘rganadi va deskreptiv liamdflr boshqa metodlarni tilning umumiy qonunlari bilan tipologik umumiylikni aniqlashda qo'llaniladi. Universalizm til qonunlarining umumlashtirilishi demakdir. Strukturalizm deduktiv metod vositasida ish ko‘rsa, universalizm induktiv metod asosida ish ko‘radi, ya’ni ma’lum umumiylikni barcha tillar sistemalariga tatbiq etadi. Masalan:
- agar til faqat suffiksli bo‘lsa, poslelog albatta bo'ladi;
- agar til faqat prefiksli bo‘lsa, predlog ham bo‘ladi;
- agar tilda rod kategoriyasi bo‘Isa, son kategoriyasi ham bo‘ ladi;
- agar tilda rod kategoriyasi otlarga xos bo‘lsa, olmoshlarda ham rod kategoriyasi bo‘ladi.
Morfologik tipologiya “tillarning grammatik qurilishiga qarab taksonomik guruhlarga bo‘lish bilan shug‘ullanadi”. Bu tipologiya ustida quyiroqda batafsil to‘xtalib o‘tamiz. Maxsus tipologik nazariya. “Tillar sistemalarini tipologik tadqiq qilish usullari va maxsus qoida hamda metodlarini yaratish maxsus tipologik nazariyaning asosiy vazifasi sanaladi. Maxsus tipologik nazariyani yaratishda dunyo tillari sistemasi struktural tipologiyaningj obyekti hisoblanadi. U aniq bir til sistemasini alohida 0‘rganuvchi deskreptiv metod va bir guruh qardosh tillar sistemasini o‘rganuvchi genetik metoddan foydalanib, umumiy tipologik metodlarni yaratadi. Tipologik nazariya barcha tillar sistemalaridagi universallikni aniqlashga qodir bolishi kerak. Tipologik nazariya universaliyalami bayon etish usullarini ifodalaydi, tipologiya uchun maxsus atamalar tanlaydi. 282 ta Metatil (etalon til). Tipologiyaning asosiy vazifa lari dan biri lurli tillar sistemalarini tasniflash uchun mezon vazifasini o'tovchi niuMum sistema yaratishdir. Bunday sistema metatil yoki etalon til ilcyiladi. Etalon til umumiy universal til bo‘lib, hamma aniq tillar lining invarianti hisoblanadi. Deduktiv usulda aniqlangan tayyor vnsitachini etalon tilga solishtirish natijasida boshqa tillarning sisteIlliisi aniqlanadi. Etalon til sifatida aniq til yoki sistema ham olinishi mumkin. Etalon tilning asosiy vazifasi tillar sistemasini ifodalashda Q'lohov birligi vazifasini o‘tashdan iborat. Ko‘rilayotgan nazariyada qayd qilinishicha, etalon til vazifasini umumiy sun’iy til qoidalaridan limhkil topgan ramziy til sistemasi yaxshi ishlangan konkret til, liui'lum fonologik, morfologik, sintaktik, modellar va boshqa RlHtomalar bajarishi mumkin. Morf va morfemalami bo‘g‘inlar bilan aralashtirmaslik lozim. Birinchidan, morf va morfemalami tilning morfologik yaipll o'rganadi. Ikkinchidan, morf va morfemalar hamma vaqt bn‘g‘inlarga to‘g‘ri kelavermaydi va hamma bo‘g‘inlar ham morf va lliorfcmalarga mos bo‘lavermaydi. Masalan, o‘zbek tilidagi ko‘cha mtV.i ikki bo‘g‘indan, lekin bir morfemadan tashkil topgan, otam iQ'zi esa, ikki bo‘g‘in va ikkita morfemadan tashkil topgan bo‘lsa hum, ulaming chegarasi bir-biriga to‘g‘ri kelmaydi. Fonetik jihatdan bn‘g‘inlarga bo‘ladigan bo‘lsak, unda bu so‘z: o-tam, morfologik Jlbntdan eng kichik ma’no anglatuvchi bo‘laklarga bo‘lsak, ota-m Inr/.ida ajratiladi. Ba’zi hollarda morflar tasodifan bo‘g‘inga mos kolib qolishi mumkin. Masalan: darsliklar, ishchilar va b. Tabiiy yoki ijtimoiy hodisalaming eng asosiy, eng muhim bolgilarini nazarda tutgan holda dunyodagi narsalarning guruhlarga njrnlilishi tasnif deyiladi. Dunyodagi barcha tillar ham eng asosiy, eng muhim belgilari nazarda tutilgan holda bir necha guruhlarga bo‘linib l nun if qilinadi. Yer yuzida taxminan ikki yarim mingdan ortiqroq III bor. Bu tillarning shevalari ham hisobga olinganda ulaming soni lioiih mingdan oshadi. Yer yuzidagi ana shu tillarning eng asosiy, eng nuihiin belgilarini nazarda tutib, ularni tasniflash masalasi nihoyatda inurakkab va muhimdir.
Tilshunoslik fanida tillami tasniflashda 283 bir-biriga o‘xshagan ikki xil usul mavjud:
a) genealogik usul;
b) morfologik usul. Grammatik kategoriya bir xil grammatik hodisalar, ayniqsa, grammatik so'zlaming har xil shaklidan qat’i nazar majmuyi, уig* indisidir. Grammatik kategoriyalardagi bir xillik grammatik shakllaiga, grammatik vazifaga qarab belgilanadi. Ma’lum ma’nodagi so‘z bir necha grammatik shakllami olishi mumkin, lekin so‘zning ma’nosi o'zgarmaydi. Grammatik kategoriya bir tomondan so‘zlaming leksik-grammatik xususiyati, yasalashi, vazifalari kabi hodisalar asosida ajratilgan guruhlar (ot kategoriyasi, fe’l katcgoriyasi kabi), ikkinchi tomondan birlik, ko‘plik, fe’llarda shaxs-son kabi grammatik vazafalami affikslar, so‘z shakllari bilan bir xil xarakterdagi grammatik hodisalar majmuyidir. Har bir so‘zning asosiy ma’nosi bor, yana umumiy ma’nosi bor, bu asosiy ma’noga yo‘ Idosh, qo‘shimcha ma’no bo'lib keladi. Masalan: paxtalar, asosiy ma’no - o‘simlik turi, qo‘shimcha ma’no - ko‘plik. Umumiy xarakterdagi; bir qancha so‘zlarda uchraydigan qo'shimcha ma’no grammatik ma’no deyiladi. Grammatik ma’no turli vositalar orqali ifodalanadi (qo‘shimcha, yordamchi so‘z). Grammatik kategoriya mantiqiy kategoriya bilan bogMiqdir. Mantiqiy kategoriya borliqni tafakkurda aks ettiradi. Mantiqiy kategoriyadagi belgilar grammatik kategoriyalar orqali ifodalanishi mumkin. Masalan: -ning, -ga, kelishik qo‘shimchalari, predmct, hodisalar tasvirini ifodalaydigan so‘zlarsiz grammatik ma’no ifodalanmaydi. Grammatik ma’no mantiqiy hukm bilan aynan bir xil emas. Har bir tilning o‘ziga xos grammatik kategoriyalari mavjud. Masalan: o‘zbek tilida: son, egalik, zamon, kelishik kategoriyalarfi, rus tilida: rod, zamon, son kategoriyalari mavjud. Grammatik kategoriyalar va grammatik shakl bir xil hodisa emas. Masalan, o‘zbek tilida zamon kategoriyasi bir necha shakllar bilan ifodalanadi: men oldim, men olganman, men olgan edim kabilaming hammasi o‘tgan zamon fe’lini bildiradi. Ulaming hammasi birlashib zamon kategoriyasiga kiradi. Har bir tildagi grammatik kategoriyalar shu tilning xususiyatlarini aks ettiradi. 284 I Grammatik kategoriyalar har bir tilda har xil bo'ladi. Masalan: run tilida otlarning jonli-jonsiz bo'lishi o'zbek tilida yo‘q. Turkiy Я lillardagi egalik kategoriyasi slavyan tillarida mavjud emas. Har bir tildagi grammatik kategoriya tarkibiy qismlardan iborat. [ Masalan: son kategoriyasi - birlik va ko'plik, shaxs - 1, II, III shaxslar. I In '/an bitta shakl bir necha grammatik kategoriyani ifodalashi mumkin. Masalan: читаю fe’lida -10 qo‘shimchasida ham shaxs, ham son I Ifodalanadi, I shaxs, birlik. Hamma tillarda grammatik vositalar har xil bo'ladi, har xil qo‘llanadi. Shu bilan bir-biridan farq qiladi. Son kategoriyasi miqdor munosabatiga asoslangandir. Bunda morfologik f vositalar orqali predmet bir donaligi va ko‘pligi ifodalanadi. Son kategoriyasi hamma tillarda uchraydi. Faqat ishlatilishi bir ■ Xil emas. Ko‘pgina tillarda birlik ma’nosi ko'plikka nisbatan qarama- [ qnrshi qo‘yilib taqqoslanadi. Bir xil tillarda ayrim otlar faqat birlik uonda, ba’zi otlar faqat ko‘plik sonda beriladi. Turkiy tillarda deyarli hamma otlar birlik sonda, ba’zi otlar faqat ko‘plikda beriladi. Ba’zi I niiivhum tushunchalar muhabbat, ong faqat birlikda ishlatiladi. Shaxs kategoriyasi ish-harakatning biror shaxsga munosabatini bildiradi. Masalan: I shaxs ish-harakatining so'zlovchi tomonidan bnjarilishini, II shaxs ish-harakatining suhbatdosh tomonidan luijarilishini bildiradi. Ba’zi tillarda shaxs-son boshqa so‘z turkumlari orqali ham ifodalanadi. Masalan: Biz ishchimiz. Kclishik kategoriyasi. So‘zIaming gapda bir-biriga bo'lgan I munosabatlarini kerakli shakllarda ifodalagan grammatik hodisaga kclishik kategoriyasi deyiladi. Kelishik kategoriyasi har bir tilga xos in n'Iuni grammatik vositalar orqali gapdagi so‘zlaming bajarayotgan vaziifasini aniqlab beradi. Turli so‘z shakllarini o‘z ichiga olgan morfologik sintaksis bilan bir bo‘lib tilning kommunikativ vazifasini bmAredi. Har bir tilning taraqqiyot natijasida shakllangan grammatik quriliishi bo'ladi. Tilning grammatik qurilishini o ‘rganuvchi fan shu llldu so‘zlashuvchilar uchun juda muhim fandir. Ba’zi so‘zlar leksik Jililildan o ‘zaro keskin farqlansalar, grammatik jihatdan bir-birlari bilan bog‘liq bo‘ladilar. Masalan, daftar, bino, bog‘, xona, hovli, 285 pichoq kabi so‘zlar leksik ma’nosiga ko‘ra hech bir umumiylikka ega emas. Ammo grammatik jihatidan ular ot turkumiga kiruvchi so'zlar sifatida birlashadilar. Shuning uchun leksik ma’no xususiylik, grammatik ma’no esa umumiylik xususiyatiga ega. Grammatik kategoriyalar mavhumlik darajasi turlicha bo‘lib, so'z turkumlari, kelishiklar, gap kabi kategoriyalarda mavhumlik darajasi ko‘proq, zamon, shaxs-son kategoriyalarida esa kamroq boladi. I Grammatik qoida va qonunlar shunchaki tilning “texnika”si emas, balki ular fikrni ifodalashda tilning qonuniyatlari hisoblanadra Ko‘pgina tillarda so‘zlar, so‘z birikmalari va gap tarkibida o‘z tovush tarkibini o‘zgartiradi, o‘z shaklini o'zgartiradi. Grammatikaning gap tarkibida so‘z o‘zgarishi qoidalarini o‘rganuvchi qism morfologiya deb ataladi. Grammatikaning gapda so‘zlarning birikish qoidalarini o‘rganuvchi qismi sintaksis deb ataladi. Morfologiya va sintaksis grammatikaning teng huquqli va o‘zaro bir-birini to‘ldiruvchi qismlari hisoblanadi. Morfologiya va sintaksisning mustahkam aloqasini shu bilan izohlash mumkinki, so‘z shaklining o'zgarishi va bu shakllarinibg ma’nosini so‘z birikmasidan ayirib o‘rganish mumkin emas. Masalan, kelishik ma’nosini aniqlashtirish uchun so‘z birikmasiga, gapga murojaat qilamiz va faqat gapdagina ushbu shakl ma’nosini ochishimiz mumkin bo‘ladi. Morfologiya. Morfologiya so‘z shakllarini, so‘zlaming leksik-grammatik jihatdan turlarini, boMinishlarini, guruhlarini o‘rganadi; Barcha tillar mustaqil ma’noli so‘zlaming tuzilishi jihatidan ikki guruhga bo‘ linadi: