Til va madaniyat

Zoonimlar semantikasi va lingvokulturologik 
xususiyatlari
A.M.Shcherbak turkiy tillarda qo‘llanadigan 1554ta hayvon 
nomini keltirgan [Sherbak 1961,172]. Hayvonlar nomini bildiruvchi 
terminlar yuzasidan olib borilgan ishlar, jumladan, A.M.Shcherbak 
21
Eski o‘zbek tiliga xos ayrim leksemalar semantikasi va lingvokulturologik xususiyatlari

---

tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki, zoonimlar hayvonlar yoshi, jinsi 
va zotiga qarab xilma-xil bo‘ladi. Bunday farqlanish faqat xo‘jalik 
ishlarida foydalaniladigan hayvonlarda kuzatilishi, boshqa 
hayvonlarda bunday toifalanish uchramasligi ta'kidlangan. 
Zoonimlarning bir qator turkiy tillarda uchrashi shu 
xalqlarning yashash tarzi, hayvonlarni toifalab nomlashdagi 
mezonlari haqida ma'lumot beradi.
Zoonimlar yangi leksik birliklarning shakllanishi uchun ham 
asos bo‘lgan. Masalan, Go‘spandliyor qo‘shma so‘zi “qo‘y va echkilar 
o‘tkaziladigan yo‘l” ma'nosini ifodalagan: Qo‘ychi va cho‘pon gohi gala 
va ramani bu yo‘l va tangi bila indurur uchun bu yo‘lni Go‘spandliyor 
der emishlar [Bobur 2002, 207]. Qo‘y (va echkilar) galasi (ramasi) 
o‘tkazilishi bois bu yo‘l Go‘spandliyor (go‘sfand “qo‘y”) deb 
nomlangani ma'lum bo‘ladi. Liyor afg‘on tilida “yo‘l” degan ma'noni 
bildiradi.
Kunning ma'lum qismini bildiruvchi govgum “namozi digar” 
va “namozi shom” orasidagi paytni ifodalaydi. Hozirgi qipchoq 
shevalarida ham xuddi shu ma'noda qo‘llanadi. Gov f. “ho‘kiz”
[Навоий 1983, 405]. Gum “yo‘qolish, g‘oyib bo‘lish, adashish, yo‘ldan 
ozish” [Navoiy 1983, 421]. Zahiriddin Muhammad Bobur govgum 
atamasining shakllanishiga asos bo‘lgan iborani keltirgan. Ya'ni, 
bir tang yo‘lning qayerga olib borishini ho‘kiz yetaklab kelayotgan 
kishidan so‘rashadi. Yo‘lovchi “ho‘kizni qoralab boring, bilasiz” 
qabilida javob beradi. Xoja Asadullo taajjubini bildiradi: Gov gum 
shavad, chikor kunem? “Agar ho‘kiz yo‘qolsa yoki “govgum” bo‘lsa, 
ya'ni qorong‘u bo‘lsa (ho‘kiz ko‘rinmay qolsa), nima qilamiz?”. Govgum 
”ho‘kizni ko‘z ilg‘ar, ilg‘amas payt”, “g‘ira-shira qorong‘ulik” ma'nosini 
bildiradi. Mana bu jumla ham yuqoridagi so‘z etimologiyasini 
yoritishga xizmat qiladi: O‘yg‘a ko‘z soling, o‘yni iturmang, to yo‘lning 
qaysari chiqari ma'lum bo‘lg‘ay [Bobur 2002, 153]. O‘y “ho‘kiz”.
Eski o‘zbek tili manbalarida o‘y “ho‘kiz”, “sigir”, “buzoq” ma'nolarida 
qayd etilgan; burj nomini anglatgan [Sevortyan 1974, 573]. Qadimgi 
turkiy manbalarda ud shaklida “sigir” ma'nosida qayd etilgan [DTS 
1969, 605].
Turkiy tillardagi bir qator zoonimlarning qadimgi turkiy 
varianti keyingi davrlarda ham saqlanib qolgan. Masalan, qadimgi
turkiy tilga xos “dumi qildek ingichka qush” ma'nosidagi qılquyruq 
XIV asr manbalarida ham uchraydi. Keyinchalik, ijtimoiy aloqalar 
tufayli turkiy hayvon nomlari bilan bir qatorda o‘zlashma zoonimlar 
ham ishlatila boshladi. Eski o‘zbek adabiy tilida qo‘llana boshlagan 
zoonimlarning ko‘pi forscha-tojikcha so‘zlardan shakllangan: käptär 
22
Zulxumor XOLMANOVA

---

–käftär; murğobi, ğarmpoy, šahmurğ “o‘rdak”. Qadimgi va eski turkiy 
tilda övrak, XIV asr manbalarida ördäk qo‘llangan; eski turkiy tildagi 
alavan  “timsoh” o‘rnida eski o‘zbek adabiy tili davriga kelib šyer=i 
ōbiyizofasi ishlatila boshlagan.
Zoonimlar turkiy xalqlar turmush tarzi, ijtimoiy-siyosiy 
hayotida muhim o‘rin tutgan. Turkiy xalqlar, asosan, chorvachilik va 
ovchilik bilan shug‘ullangani sababli mazkur xalqlar tilida zoonim 
bilan bog‘liq tushunchalar, qarashlar yuzaga kelgan. Zoonimlar tur-
kiy xalqlar maqollari tarkibida ko‘p kuzatiladi. Bu turkiy xalqlarning, 
jumladan, o‘zbek xalqining, tabiat hodisalari, hayvonlar harakati, 
xususiyatlarini sinchkovlik bilan kuzatganligi bilan belgilanadi. 
Maqollarda uy havonlari nomining uchrashi chorvachilik talablari, 
sharoitiga bog‘liq bo‘lsa, yovvoyi hayvon nomlarining kuzatilishi 
ovchilik faoliyati bilan aloqador.
O‘zbek maqollarida baliq, to‘ng‘iz, fil, g‘oz zoonimlari kam 
uchraydi. Bo‘ri, arslon, it, ot, tuya, ilon, qush, qo‘y, mol zoonimlari ko‘p 
kuzatiladi. Bu holat xalqlarning yashash muhitidagi hayvonot olami, 
ularning xususiyatlari bilan izohlanadi. 
O‘zbek tilidagi o‘xshatishlarning asosiy qismida zoonimlar 
etalon vazifasini bajaradi: qo‘ydek yuvosh, bo‘riday olg‘ir, 
arslonday baquvvat, sherday kuchli, tulkiday ayyor, itday xor 
(bo‘lmoq), quyonyurak (qo‘rqoq) kabi. Farzandlarni erkalashda 
ham zoonimlardan foydalaniladi: qo‘zichog‘im (qo‘yning bolasi), 
toychog‘im (otning bolasi), bo‘talog‘im (tuyaning bolasi).