Til va madaniyat

sut pishimig‘a yovuq darang qildi [Bobur 2002, 209];
v) “vaqt” tushunchasi narsa-hodisa bilan bog‘liq faoliyat-
jarayon orqali ifodalangan: oshliq so‘zining semantik kengayishi 
asosida g‘alla (oshliq) yig‘ini davri oshliq vaqti qo‘shma so‘zi orqali 
nomlangan: Yana yil ertaroq oshliq vaqtida kelib, bu afg‘onlarning 
fikrini bor asl qilmoq kerak [Bobur 2002, 287]; oshliq vaqti birligi 
semantikasidagi taraqqiyotni hozirgi qovun-tarvuz pishig‘i (“kuz”) 
birligiga qiyoslash mumkin;
g) “vaqt” tushunchasi harbiy harakatlar bilan bog‘liq so‘zlar 
orqali quyidagicha ifodalangan: 
- “vaqt” tushunchasi jang asboblariga bog‘liq tarzda aks etgan: 
naqora (nog‘ora) jangga chorlashda yoki jang tugashida chalingan. 
Naqora vaqti “jang tugashi”ni bildirib, “kechki payt”ga to‘g‘ri kelgan; 
- “vaqt” tushunchasi harbiy harakatlarni bajarishga keta-
digan muddat orqali aks ettirilgan: ot minguncha fursat, qilich 
sug‘urg‘uncha fursat, tug‘chi tug‘ bog‘laguncha fursat; sog‘doqqa 
solg‘ucha, ikki o‘q otquncha fursat. 
3. “Vaqt” tushunchasi quyosh harakati orqali ifodalangan:
a) quyoshning tush paytigacha bo‘lgan harakat chegarasi 
mezon qilib olingan: Kun tushgacha zarb urush edi [Bobur 2002, 
336]. Eski o‘zbek adabiy tilida “kunning o‘rta vaqti” tushunchasini 
ifodalash uchun zuhr so‘zi qo‘llangan [Навоий 1972, 261]. Bu so‘z 
“shu vaqtda o‘qiladigan namoz” tushunchasini (peshin namozini) 
ham anglatgan [Назарова 1972, 51]: Jo‘nda g‘usl qilib, zuhr ado 
qildim [Bobur 2002,429]; bir nayza bo‘yi numerativi ham quyosh 
tikkaga kelgan paytni bildirgan;
b) “vaqt” tushunchasini ifodalash uchun quyoshning botar 
chog‘idagi harakat-holati mezon qilib olingan. “Quyoshning botar 
payti” tushunchasi zavol vaqti birligi orqali ifodalangan: Zavol 
vaqtig‘acha munda ichildi [Bobur 2002, 312]. Zavol vaqti – “kun 
qiyomidan oshgan vaqt” [Назарова 1972, 47]. Zavol vaqti birligida 
zavol so‘zining ifoda semalari namoyon bo‘lgan: zavol – arabcha 
“yo‘q bo‘lish; so‘nish, botish”; “pasayish”; “nihoya”; “quyosh botishi” 
[TRS 1954,148]; zavol yetkurmoq“nobud qilmoq”; “pastlatmoq”; 
“botirmoq” [Навоий 1972, 240]; 
v) quyoshning yulduz burjlariga nisbatan harakat-holati 
27
Eski o‘zbek tiliga xos ayrim leksemalar semantikasi va lingvokulturologik xususiyatlari

---

mezon qilib olingan: Oftob mezong‘a tahvil qildi [Bobur 2002,103]; 
Oftob hamalga tahvil qildi [Bobur 2002, 295].
4. “Vaqt” tushunchasi kunning qismi bilan ifodalangan: 
...ramazondek mutabarrak va aziz oyg‘a kechalik fursat qolib... [Bobur 
2002,100]. 
5.“Vaqt” tushunchasi oy nomlari asosida izohlangan: zulhijja 
“hijriy yilning o‘n ikkinchi oyi” [Bobur 2002, 64]; zulqa'da “hijriy 
yil hisobidagi o‘n birinchi oy” [Bobur 2002, 64]; rabbiul-avval “hijriy 
yilning uchinchi oyi” [Ishoqov 2008,138]; rajab “hijriy yilning oltinchi 
oyi” [Bobur 2002, 139]; jumodiul avval “hijriy yilning beshinchi oyi” 
[Ishoqov 2008, 59]; jumodil-oxir “hijriy yilning oltinchi oyi” [Ishoqov 
2008, 59]; sha'bon “hijriy yilning sakkizinchi oyi” [Ishoqov 2008, 
200].
6. Hafta kunlari orqali aks ettirilgan: yakshanba “haftaning 
ikkinchi kuni”; odina “juma kuni”.
“Boburnoma” dagi pashkol so‘zi “vaqt” tushunchasini hind 
xalqiga xos iqlim asosida nomlagan. Pashkol aksariyat o‘rinlarda 
“yomg‘ir mavsumi” ma'nosini anglatgan: Yozlar savr va javzoda 
pashkolga yovuq bu yel yilda to‘rt-besh navbat bisyor tund qo‘padur 
[Bobur 2002, 361];
Eski o‘zbek adabiy tili davriga oid yodgorliklarda “vaqt” 
tushunchasini muallifning so‘z qo‘llash mahorati orqali ifodalash 
hollari ham kuzatiladi. Masalan, Bobur vaqtni o‘ziga xos qiyoslar 
bilan ifodalagan,bir kecha-kunduzni islom diniga xos tushunchalar 
qiyosi orqali aks ettirgan: ...bir kecha kunduz 28 ming sakkiz yuz 
“Qulhuvalloh”ni bismillo bila o‘qug‘uncha bo‘lg‘ay... [Bobur 2002, 
359]; ...bir kecha-kunduz 216 ming ko‘zni yumib ochguncha bo‘lg‘ay...
[Bobur 2002, 359]; ...bir kecha-kunduz 8640 navbat “Fotiha”ni 
“bismilloh” bila o‘qug‘uncha bo‘lg‘ay [Bobur 2002, 358].
XIV asrda qo‘llangan kәchgәn ay “o‘tgan oy”, kәlgәn ay “kelasi 
oy”, kәlgәn kәychә “kelasi kecha”, tүn kәychә “o‘tgan kecha” kәldәchi 
ay “kelasi oydan keyingi oy”, kәldәchi yыl “kelasi yildan keyingi yil”, 
kәldәchi kүn “indinning ertasi”, birisi kүn “indin, ertadan keyingi 
kun”, әsrәgү kүn “o‘tgan kun”, yarыn “ertagi kun”, yikiz (yikindү)
“asr namozi vaqti”, yatsun “xufton”, tүn buchqы “yarim kecha”, 
qushluq “sahar vaqti, erta tong” [Таржимон 1980, 60] kabi turkiy 
atamalar eski o‘zbek adabiy tili davri manbalarida kam uchraydi. Bu 
birliklarning o‘rnida arab va fors-tojik tillaridan olingan o‘zlashmalar, 
xalq dunyoqarashi, e'tiqodi, urf-odat va an'analari bilan bog‘liq 
bo‘lgan leksik birliklar ishlatila boshlangan. Jumladan, forscha-
tojikcha numerativlar eski o‘zbek adabiy tilida faol qo‘llangan. Eski 
28
Zulxumor XOLMANOVA

---

o‘zbek tilidagi forscha-tojikcha numerativlar semantikasida o‘zgarish 
yuzaga kelib, bir necha yondosh tushunchalarni ifodalashga xizmat 
qilgan. Masalan, pos “kechaning bir qismi” [Nazarova 1972, 112]; 
“kechaning sakkizdan biri”. Shu so‘zdan pos omonimlari shakllangan: 
pos II “rioya, e'tibor”; pos III “qo‘riqlash, saqlash” ma'nolarini anglatgan 
[Навоий 1983, 583]. Pos “Boburnoma”da 180 daqiqa atrofidagi 
vaqt, muddat tushunchasini ifodalagan. Pos hozirgi o‘zbek tilidagi 
birpas ravishi tarkibida saqlanib qolgan, alohida ishlatilmaydi. Pos 
termini, asosan, kechaning qismini bildirsa-da, vaqt o‘lchovi sifatida 
kunning ma'lum qismini ifodalashga ham xizmat qilgan: Va kundin 
bir posi o‘tub erdikim... [Bobur 2002, 454]. Pos hisob so‘zi orqali 
ifodalangan muddat numerativ bilan birga qo‘llanuvchi miqdor son 
orqali belgilangan: ikki pos – 360 daqiqaga teng vaqt: uch pos – 540 
daqiqaga teng vaqt. Ikki pos, uch pos hozirgi o‘zbek adabiy tilida 
ishlatilmaydi. “Boburnoma” leksikasidagi “vaqt”, “me'yor, o‘lcham” 
tushunchalari bilan bog‘liq numerativlar xalqning milliy qarashlari, 
an'analariga xos xususiyatlarni namoyon qilish bilan birga tarixiy 
birliklar, diaxronik shakllar haqida ham ma'lumot beradi.
Xulosa
Har bir tilning o‘z tarixi bor, har bir milliy til o‘z taraqqiyot 
bosqichiga ega. Xalq tili asrlar bo‘yi sayqal topadi, rivojlanadi, milliy 
til, keyinchalik, davlat tili darajasiga ko‘tariladi. Har bir til rivojida 
muayyan xalqning, ziyolilarning, buyuk mutafakkirlarning o‘z o‘rni 
bor. Masalan, dunyoga keng yoyilgan turkiy tillardan biri bo‘lgan 
o‘zbek tili taraqqiyotida Mahmud Koshg‘ariy, Yusuf Xos Hojib,
Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Abdurauf Fitrat, 
Abdulla Avloniy, Elbek kabi yuzlab ma'rifat fidoyilarining alohida 
xizmatlarini ta'kidlash joiz. Mahmud Koshg‘ariy turkiy tilni “arab 
tili bilan ikki uloqchi otday tenglashib, undan o‘zib borayotgan” til 
sifatida faxr bilan e'tirof etdi. 
Har bir millat farzandi, millatga mansub har bir shaxs, avvalo, 
mutaxassislar, ziyolilar, ayniqsa, yozuvchilar tilga, milliy tilga alohida 
e'tibor bilan yondashishlari zarur. 
Adabiyotning quroli – so‘z. Yozuvchi so‘z qo‘llar ekan, uning 
nozik qirralarini anglashi va ma'no nozikliklaridan amalda foydalana 
olishi lozim. Ijodkorlarning badiiy mahorati tufayli so‘zning ma'no 
imkoniyatlari davrlardan davrlarga o‘tib, sayqallanib boradi.
Til taraqqiyoti davomida uning barcha sathlarida o‘zgarishlar 
kuzatiladi. Ayniqsa, leksik sathdagi o‘zgarishlar sezilarli darajada 
namoyon bo‘ladi. Leksema semantikasi ma'no kengayishi va torayishi 
29
Eski o‘zbek tiliga xos ayrim leksemalar semantikasi va lingvokulturologik xususiyatlari

---

kabi hodisalar bilan bir qatorda adaniy munosabatlarni ham o‘zida 
ifoda etib boradi. Leksik birliklar semantikasini tahlil qilish muayyan 
xalqning yashash tarzi, voqyelikka munosabati, olam manzarasini 
lisonda aks ettirish xususiyati haqida muhim ma'lumotlar beradi.
Til millat tarixini, o‘ziga xos urf-odat, an'analarini, turmush 
tarzi, ma'naviy-madaniy dunyosini o‘z bag‘riga jo qiluvchi tengsiz 
ne'mat hamdir. Shunday ekan, milliy tilning hozirgi holati, kelgusi 
taqdiri uchun shu tildan foydalanuvchilarning barchasi mas'uldir. Bu 
mas'ullik ajdodlar oldidagi qarz, avlodlar oldidagi burchni belgilab 
beradi.