Til va madaniyat

E-pochta: [e-mail]
Iqtibos uchun: Rixsiyeva, K. G'. 2021. “Katorga” leksemasining semantik 
taraqqiyoti”.  Ozbekiston: til va madaniyat  1 (1): 97–103.
97
Uzbekistan: Language and Culture 2021/1(1)

---

tillar bir-biriga qandaydir darajada ta‘sir ko‘rsatgan. Jumladan, 
turkiy tillarning jahon tillariga ko‘rsatgan ta’sirini o‘rganishning 
o‘zi tilimizning mavqeyini namoyish etadi. Jahonning yirik 
tilshunoslari qayd etishicha, turkiy tillardan rus tiliga va u orqali 
Yevropa tillariga 2500 dan ortiq so‘z o‘zlashgan bo‘lib, aslida bu 
raqamlar undan ham ko‘proqni tashkil qiladi. Olimlar buni itimoiy-
madaniy va iqtisodiy aloqalar natijasi, deb baholaydilar. Bunday 
leksemalarning namunalari nemis tilshunosi Maks Fasmerning 
ko‘pjildlik “Russisches Etimologisces Worterbuch” (1950-yillar) 
hamda Y. Shipovaning “Словарь тюркизмов в русском языке” 
(1976) asaridan o‘rin olgan. Rus olimlarining e’tirof etishicha, rus 
tili lug‘at tarkibida o‘zlashmalar yetarlicha ko‘p qismni tashkil qiladi 
va bu o‘zlashmalarning deyarli yarmi turkiy tillardan o‘zlashgan 
so‘zlarni tashkil qiladi. Y. Shipovaning “Словарь тюркизмов в рус-
ском языке” lug‘ati bu boradagi dastlabki lug‘atdir. Lug‘at muallifi 
nafaqat rus tiliga o‘zlashgan turkiy so‘zlar miqdorini aniqlash, balki 
ularning etimologiyasini ochib berishga ham erishgan. Olimlarning 
qayd etishicha, turkiy so‘zlar rus tili leksik qatlamiga o‘zlashganda 
talaffuz talabi bilan turli fonetik, morfologik va leksik-semantik 
o‘zgarishlarga uchragan.
Bu yo‘nalishda yaratilgan adabiyotlardan yana biri 
R.A.Yunaleevaning 2005-yilda nashr etilgan “Tюркизмы в русс-
кой классике: словарь с текстовыми иллюстрациями” kitobi 
hisoblanadi. Bu asarda rus tiliga turkiy tildan o‘zlashgan so‘zlardan 
hosil bo‘lgan frazeologizmlar va ularning rus tilidagi o‘rni birinchi 
bo‘lib tadqiq qilindi. Lug‘atda XIX asr yozuvchilari ijodi materiallari 
asosida rus og‘zaki so‘zlashuvidagi birliklarning ahamiyati 
asoslangan. Bu zamonaviy leksikografiyada yangi shakldagi lug‘at 
sanaladi. Ushbu asar turkiy so‘zlar etimologiyasi va tahlili bo‘yicha 
yirik manbadir. Unda so‘zlarning ma’nosini izohlashda turli xil 
matnlardan keng foydalanilgan.