Til va madaniyat

1.2. Kanamalı Hastalıklar. 
Şelâyîn: “Mulih ve mubrim mânâsınadır” [Öztürk-Örs 2009, 
723]. Mulih ve mubrim ise, kanaması çok olan, ölümcül hastalar için 
kullanılan bir ifadedir. Nevâyî’nin yaşadığı çağda şelâyîn hastaya 
uygulanacak en son tedavi yönteminin yarasının dağlanması oldu- 
ğuna inanılmaktadır. Âşığın gönlünün şelâyîn hasta olarak tasavvur 
edildiği aşağıdaki beyitte; âşığın gönlünden çıkmayan sevgilinin 
benleri şelâyîn hastanın dağlanmış yaralarına benzetilmiştir:
Hecr derdin köŋlüme kem kıldı haliŋ ‘akıbet 
Dag imiş derdi şelâyîn hastega âhir devâ (G. 40/6).
8
Muhterem SAYGIN

---

(Senin benlerin, ayrılık derdinin gönlüme daha fazla tesir 
etmesine sebep oldu, şelâyin hastaya en son deva yarasının dağlan-
masıdır).
Oklanmış kişinin okunu kırmak, kanamayı azaltır. Böylece 
yaralı kişinin kan kaybından ölmesi önlenir. 
Sınsa köŋlümde okuŋ sürtüp ısıg kandın aŋa 
Bî-miŝülig çırmagay min rişte-i cândın aŋa (G. 11/1).
(Benim can ipine dolandığım gibi gönlümdeki sıcak kan, 
sevgilinin gönlüme saplanan okuna sürtünüp onu kırsın).
Kanaması olan hastalara su verilmez. Aksi halde su kanın 
akışkanlığını arttırdığından hasta, kan kaybından ölür. Bu durumda-
ki hastaların pamuklu su ile dudakları ıslatılır. Aşağıdaki beyitte bu 
husus dile getirilmiştir:
Haste köŋlüm zahmı agzı puhtelig peykânıdın 
Bar anıŋ dik kim mamug birle içer bîmâr su (G. 530/7).
(Sevgilinin gönül yakan oklarından hasta gönlümün yarasının 
ağzı, pamuk ile su içen hasta gibidir).
Hastaların yaralarının iyileşmesi için şerbetler hazırlanır. 
Şerbet, özellikle açık yaraların ve dağ yaralarının kısa sürede kapan- 
masını sağlar.Nevâyî, kavuşmayı bu sebeple şerbete benzetmiştir. 
Aşağıdaki beyitte, kavuşma şerbeti olmadan ayrılık hastalığının 
geçmeyeceği ifade edilerek tabipten boşuna zahmet çekmemesi 
istenmiş, ayrılık derdinin çaresinin kavuşma şerbeti olduğu söylen-
miştir:
Çikme zahmet ay tabîb irmes çü mümkin eylemek 
Şerbet-i vasl olmagunça def’-i fürkat derdini (G. 663/3).
(Ey doktor! Boşuna uğraşma. Kavuşma şerbeti olmayınca ay-
rılık derdi geçmez).
Yaralar dağlanırken fetîle kullanılır. Aşağıdaki beyitte; âşığın 
yakılan dağ yaraları, gonca olarak tasavvur edilmiştir:
Koydı bir otlug fetîle dâg üçün her goncadın
Çarh tâ gülşenni kördi sebz ü hurrem ay refîk (G. 322/5).
(Ey dost! Felek gül bahçesini yeşillikler içinde ve mutlu 
gördüğünden goncanın üzerine dağlamak için ateşli fetile koydu).
Divanda fetilenin yaraya uygulanma biçimi hakkında bilgi 
verilmiştir. Aşağıdaki beyitten fetîlelerin yaranın arasına yerleştiril- 
diğini yakıldıktan sonra yaranın içinden çekildiğini öğreniyoruz:
Fetîlelerni yaramdın çikip tutaşturdı 
9
Ali Şîr Nevâyî’nin Garâibü’s-Sigar Adli Divaninda Tababet ve Halk Hekimliği

---

Meger gamıŋda koyar dâg-ı intizâr köŋül (G. 383/6).
(Gönül, fetileleri yaramdan çekip turuşturdu, sanki yarama 
senin gamından intizar yarası koymaktadır).
Yaraların üzerine merhem sürülür. Yaralar nîşter (neşter) ile 
kesilir.
Dehr ilidin nef’ eger yok tur zarar hem bolmasa 
Merhem er yok tur köŋlüŋe nîşter hem bolmasa (G. 30/1).
(Dünya elinden insana zarar yoksa fayda vardır. Merhem yok-
sa neşterin ne faydası olur). 
Âşığın derdi, aynı zamanda onun ilacıdır. Şair bu durumu 
anlattığı beyitte; yaraya faydalı ilacın yarayı yaktığını söyleyerek o 
döneme ait tedavi ile ilgili bir inanışı dile getirmiştir:
Derd otı yaktı közümge hecr çün kördüm közin 
Köydürür elbette her dârû ki bolgay sûd-mend (G. 125/2).
(Ayrılık, dert ateşini gözümde yaktı. Elbette, yaraya faydalı 
olan ilaç yarayı yakar).
Yaraların üzerine pamuk konulur. Şair, bu tedavi yöntemi ile 
ilgili pek çok tasavvur oluşturmuştur. Aşağıdaki beyitte bulut pamuk, 
sabah vaktinde kızıl gökyüzü yara olarak tasavvur edilmiştir:
Dime şengerf bulut her yan irür kanlıg mamuk 
Tâze dâgıdın irür min dik meger hûn-bâr subh (G. 108/4).
(Kızıl bulut deme, her yan kanlı pamuktur. Sanki kanlı sabah, 
benim gibi yeni yaralanmıştır). 
Aşağıdaki beyitte yer alan bir başka tasavvura göre âşığın 
bedenindeki dağ yaraları üzerindeki pamuklar ile hırka üzerindeki 
yama arasında çağrışım oluşturulmuştur:
Kûyüŋde muŋlug canga ten yüz zahm ile dur hırkaî 
Merhem bile koygan mamuk her yan aŋa peyvend irür (G. 
139/3).
(Senin mahallende dertli cana ten, yüz yara ile hırka getirir. 
Merhem ile pamuk koymaktan her taraf ona bağ olmuştur).
Yaraların üzerine pamuk konulması ile ilgili bir başka tasav-
vur ise bu pamuklar ile ak güller arasında çağrışım oluşturulmasıdır:
Ni asıg her ak gül olsa merhem üçün bir mamuk 
Çünki çıkmay dur yaramdın gonca dik peykân henûz (G. 139/3).
(Her ak gül, merhem için bir pamuk olsa ne fayda. Yaramdan 
gonca gibi peykanın henüz çıkmamıştır).