Til va nutq ekologiyasi

 
TIL BIRLIKLARINING O’ZIGA XOS TABIATI 
 
 
Til muayyan birliklarning tizimidan iborat murakkab tizim hisoblanadi. Til 
birliklarining o’ziga xos tabiati professor Sh. Rahmatullayevning ”Til 
qurilishining asosiy birliklari” qo’llanmasida izchil bayon etilgan: 
”Til-tabiiy yo’sinda vujudga kelgan murrakkab ijtimoiy hodisa. Tilshunoslik 
ana shu murrakkab ijtimoiy hodisani o’rganadi va o’rgatadi.
Tilshunoslik oldida turgan 
eng birinchi masala til so’zini qanday tushunishdan boshlanadi. Til kishilar 
orasidagi eng muhum 
aloqa-aralashuv quroli deyiladi. Bu ta’rif-lingvistik ta’rif emas, falsafiy ta’rif. 
Tilshunoslik nuqtayi nazaridan yondashilsa, til so’zini ikki xil mundarija bilan 
ishlatish mavjudligi ko’rinadi: 1) Ijtimoiy hodisa bir butun holda tushuniladi, 2) 
Ijtimoiy hodisaning nutqqa zid qo’yiladigan holatigina tushuniladi. Demak til 
deganda butunni ham (nutqni qamrab olgan holda), qismni ham (nutqni qamrab 
olmagan holda) tushunish mavjud. Til so’zini bunday ikki xil mundarija bilan 
ishlatish bir qancha milliy tilshunosliklarda mavjud va uni bartaraf qilish harakati 
bor. Masalan, til so’zini butunning nomi sifatida saqlab, nutqqa zidlanuvchi 
hodisani lison deb atash mumkin. 
Lison – kishining miyasida, miyaning til xotirasi 
qismida mavjud hodisalar va ularni ishlatish qoidalari. 
Nutq – miyada, til xotirasida mavjud hodisalardan va ularni ishlatish 
qoidalaridan foydalanish jarayoni va shu jarayonning hosilasi (Nutq jarayonining 
hosilasi tekst – matn deb yuritiladi).
Demak, til hodisalariga ikki nuqtayi 
nazardan – lison nuqtayi nazaridan va nutq nuqtayi nazaridan baho beriladi, shu 
asosda til birliklari lisoniy birliklar va nutqiy birliklar deb farqlanadi.
Lison – tilning kishi miyasidagi til xotirasi markazida mavjud birliklardan 
va ulardan foydalanish qoidalaridan iborat boylik. Nutq esa ana shu boylikdan 
foydalanish jarayoni va shunday jarayonning hosilasi. Lison kishi miyasida mavjud 
mavhum hodisa bo’lib, uni aql bilan idrok qilamiz; nutq esa ana shu mavhum 
hodisadan foydalanish jarayonida yuzaga keladigan moddiy hodisa bo’lib, uni 
talaffuz birliklari sifatida eshitamiz.
Lisonga 
mansub, ya’ni til xotirasida mavjud hodisalarga lisoniy birliklar deyiladi; lisoniy 
birlikning nutqda moddiy shakl olgan holatiga nutqiy birlik deyiladi. Demak, har 
bir kishining miyasida lisoniy birliklarning ramzlaridan va ulardan foydalanish 
qoidalaridan iborat boylik bor, har bir kishi ehtiyojiga qarab bu boylikdan 
foydalanib nutq hosil qiladi.
Inson 
tili 
asosini tovush tashkil qiladi: tilda bor hodisalar tovushlarda reallashadi. Tovush til 
birligi sifatida boshqa til birliklari uchun qurilish birligi bo’lib xizmat qiladi. 
Shunga ko’ra til tovushi til birliklarining birlamchi ifoda jihati deyiladi.
Til tovushi lisoniy birlik sifatida miyadagi til xotirasi markazida 
ma’lum bir ramz sifatida aks etadi. Ana shu ramzda til tovushiga xos belgi-
xususiyatlar haqida axborot bo’ladi. Masalan, u tovushi haqida ”ovozdan iborat ” , 
”og’iz bo’shlig’i tor holatda”, ”tovush hosil bo’lish oralig’i til sathining orqa 

---

qismida ”, ”lablar aktiv qatnashadi degan axborot bor. Inson faoliyatini, shu 
jumladan til faoliyatini ham boshqaruvchi miya markazidan u tovushini aytish 
haqida ”ko’rsatma”(impuls) berilsa, shu tovushning ramzida mujassamlashgan 
axborotga binoan tovush hosil qilish a’zolari harakatga kelib, ko’rsatmaga binoan 
ma’lum holat egallaydi va o’pkadan chiqayotgan havo ma’lum nutq tovushi 
sifatida, nutqiy birlik sifatida namoyon bo’ladi”.