Tilshunoslik kafedrasi "tasdiqlayman" "himoyaga qo
Download 1 Mb. Pdf ko'rish
|
globalizatsiya jarayonida lingvokulturologik munosabatlar
|
Asarlar. Un besh tomli. Un turtinchi tom. Toshkent, 1967, 114—115-betlar.)
Navoiy keltirgan mazkur ma‘lumotlar og‗zaki muomala nutqiga xos. Ammo o‗zbek tilining leksik ta‘siri fors-tojik klassik adabiyoti tilda ham sezilarli darajadadir. Tojik olimlarining va o‗zga eron tillari bo‗yicha ilmiy tadqiqot ishlari olib borayotgan olimlarning ta‘kidlashicha, XIII—XIV asrlarda tur- kiy o‗zlashmalar fors-tojik adabiy tilida ko‗paygan. Bunga iktisodiy va madaniy aloqalarning kuchayishi sabab bo‗lgan. Bu davrga oid asarlarda tamga,
XIX asr oxirida uzbek til munosabatlarida yangi davr boshlandi. Bu davrda Urta Osiyoning Rossiyaga qo‗shib olinishi natijasida uzbek tili rus tili bilan bevo- sita munosabatga kirishdi va uzbek tili rus tili orqali uzbek tiliga o‗tgan evropa tillari so‗zlari hisobiga boyi boshladi. Masalan, quyidagilar o‗shanday so‗zlar jumlasidandir: avans (avans), avaxta (gauptvaxta), aviatur (aviator), avuksiyo‘n (auksion), agint (agent), agrano‘m (agronom), advokat (advokat), azo‘t (azot),
70
ayruplan (aeroplan), akadimnyo (akademiya), ak-siyaner (aksioner), ako‘n (okol), apiratsiya (operatsiya), aptik (apteka), artileriya (artilleriya), artist (artist), aftamabel (avtomobil), aftano‘miya (avtonomiya), adris (adres), akt (akt), antrakt (antrakt), arist (arest), ariston (arestant), orkistr (orkestr), armiya (armiya), artil (artel), arxitektur (arxitektor), arxitektura (arxitektura), atkaz (otkaz), atrad (otryad), afisar (ofitser), aflisin (apelsin), bag‘aj (bagaj), baykut (boykot), bayarin (boyarin), bal (bal), balalayka (balalayka), banka (bank), bankovoy belat (bankovыy bilet), bankir (bankir), bankrut (bankrot), barja (barja), barishna (barыshnya), baro‘mtr (barometr), batalyo‘n (batalon), batariyya (batareya), berja (birja), tiligraf (telegraf), binzin (benzin), bulanka (blank), bo‘lus (volost), bo‘lustno‘y upravitil (volostnoy upravitel), bomba (bomba), bo‘tka (budka), bu-fit (bufet), bo‘xgaltir (buxgalter), bo‘chka (bochka), brizint (brezent), budjet (byudjet), bulvar (bulvar), bulafka (bulavka), bunt (bunt),
(vanna), vistafka (vыstavka), vrach (vrach), go-radavay (gorodovoy), garmyn (garmon), gazit (gazeta), goranish (gorodnichiy), gidraplan (gidroplan), gimnas-
(general-gubernator), glubus (globus), grajdan (grajdanin), gramo‘fo‘n (grammofon) granat (granata), granit (granit), graf (graf), gubir na (guberniya), gubur (gubernator), go‘spit al (gospi tal), davednas (doverennost), daznaniya (doznanie) doklad (doklad), dukument (dokument), daska (doska) farta (parta), dacha (dacha), domukratik (demokraticheskiy), deklamato‘r (deklamator), deklamatsiya (deklo-matsiya), deklaratsiya (deklaratsiya), denshik (denщik) departament (departament), deplo‘mat (diplomat), deputat (deputat), deruktur (direktor), desatina (desyatina), diviziya (diviziya), dijur (dejurnыy), dali-g‘at (delegat), dinamit (dinamit), Oilijanka (dilijans), do‘jna (dyujina), duma (duma),
(ermitaj), jandarm (jandarm), jirnal (jurnal), jurnalist (jurnalist) va xokazo. 71
Rus va rus tili orqali uzbek tnliga kirgan so‗zlarning kupi o‗sha davrning vaktli matbuotida uchraydi. Ammo ular shoirlar tiliga kira boshlagap edi: Suvaruf chup o‗zin ichkari oldp, Orag‗a antrakt deb parda soldi (Furqat). Belat oldim, anda o‗lturdim kirib, Bazm bunyod ettilar ko‗rdim kirib (Furqat). Kirib vistafkaip qildik tamosho Xama ashyo ekan anda muxayyo (Furkat). Qilib taklif bir zotiy kiromiy Kirib gimnaziya ko‗rduk tamomiy (Furkat). Anda bo‘lus g‗ozi dedi, Ham mufti, xam kozi dedi, Yurt barcha norozi dedi, Qilgan ishi ozor ekan (Mukimiy). Ribou veksilu tanzil ichida nangu nom olmas. SHariat ham tariqat ishlariga ixtisom olmas (Nodim). Bu erda «volost boshligi» ma‘nosila. Ya‘ni gubernator.
Bilguchi yasamoq odati olot Moshin ila gramafunu soat Ham yaradorin qaratib do‘xtura Topti sihat doruyu darmon bilan Iloj aylab hakimi boxunarlar Arastuyi zamona do‘xturlar (Mukimiy). Solibon zemiska*, o‗lfon, zemiska xam korovul pul (Nodim). Kelibon erta-kech istarshin amlakdor xat qildi (Nodim). Yilg‗a ming sakkiz yuzu to‗qson edi, Iyul oyining biri bo‗lg‗on edi (Furqat). Binglarga tramva, aftamabil Har erda iliktr ila qandil (Ajziy). Qo‗plar berib ariza kriditni ochdilar, Pulni olib xaloyiqqa paxtaga sochdilar (Ibrat).
72
Chiqib qochdi bir-bir hama mardpkor, Kupes qoldi bu sirga hayronu zor (Muqimiy). Io‗q ammo lampa yanglig‗ anda saya, SHulayi bag‗ aro aylar difoya (Furqat). Bog‗u gulzorlar atrofida soyu anhor, Magazin lafkalari oliy mudavvar bazor (Nodim). Iki bo‗lg‗an uch bor shud mulla Yazildi nomig‗a medali tilla (Furqat). Har janibi bengzab u birina (Ajziy). Aylayub bar oshnag‗a xabar, Utkuzing hammasin qilib par-par (Muqimiy). Tirikdin: teva,tati ot ila xar, Kiyik birla xo‗kuz har qaysisi par-par (Furqat). Ya orusdek janivarlarga bukun mayrammukin Havz davrida hama mastu fiyan qurbaqalar (Muqimiy). Umrim piyan deb maqtanur, Uz aybiga iqror ekan (Zavqiy). Ichkulikka o‗rganib bo‗ldi fiyan bir nechalar Ko‗p kishilar boshiga soldi qurub davo sharob (Avloniy). Ko‗r ko‗zlara ox uchramaydur g‗ayri piyanlar (Avloniy). Xumoridin piyan bozorg‘a qonlar yutib chiqsak, Borib mayxonag‗a biz birlan otamlash, fajalista (Zavqiy) Bo‗lush aqchasini shumar ayladi J
Ikki zan chiqdi, biri chaldi rayal, Tiyatir bazminn obod qilg‗il. Tamosho ax l i ko‗nglin shod kilgil 73
(Furkat). Ta‘lili ittifoqa muallim tiyatru, Alhaq bu saxnaxonayi ta‘lim tiyatru (Oyina). Afkari yangi shapka kiyub rus olaversun, San sallani hammoli olub, altina lang ol
(Ajziy). O‗rta Osiyoni Rossiyaga qo‗shib olinishi natijasida rus tili elementlarining o‗zbek tiliga kirib kelishi ancha jadallashdi. Va bu elementlar ijtimoiy hayotning barcha sohalariga kirib kela boshladi. Bu jarayon sobiq ittifoq ddavrida yuqori pallaga chiqdi. Sabablari va qonuniyatlari yuqorida bayon qilindi. Mustaqillik sharofati bilan O‗zbekiston dunyoga yuz tutdi, mamlakatimiz hayotida yangi davr boshlandi, bu davr mamlakatimizning barcha sohalarida – ilm-fanda, san‘at va madaniyatda, tarix va adabiyotda, qo‗yinki, ijtimoiy hayotning barcha jabhalarida o‗z aksini qo‗rsata boshladi, hech shubhasiz, ijtimoiy hayotda bo‗layotgan bu o‗zgarishlar tilda birinchilardan bo‗lib o‗z aksini topadi. O‗tgan arning 60-yillarida ingliz tili xalqaro til deb tan olindi, dunyoning juda ko‗p mamlakatlar aholisi ingliz tilida gaplashadi, inglizlashish jarayoning ildizlari juda uzoq davrga borib taqalmaydi, Evropa va Amerika qit‘asidan tashqari Afrika qit‘asining ko‗p aholisi, Hindiston mamlakatining aholisi ingliz tilida gaplashishi bevosita Buyuk Britaniya va Amerika mamlakatlarining ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy faoliyati sabab bo‗ldi.
Download 1 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|