Tilshunoslik kafedrasi

2.2Grammatik shakllarning sintetik, analitik, juft va takroriy hamda nol ko’rsatgichli turlari.
Bu so‘zlar grammatik kategoriyalar ifodalashda qatnashishi yoki qatnashmasligi nuqtai nazaridan ikki qismga bo‘linadi:
a) so‘zlarning analitik formasini yasashda ishtirok etuvchi yordamchi so‘zlar;
b) bu funktsiyani bajarmaydigan yordamchi so‘zlar.
YOrdamchi so‘zlarning birinchi gruppasiga artikllar, yordamchi fe`llar, ba`zi yordamchi so‘zlar kiradi.
YOrdamchi so‘zlarning ikkinchi gruppasiga boғlovchi, ko‘makchi, predgog va ba`zi yuklamalar kiradi.
O‘zbek tilida sof ko‘makchi fe`llar yo‘q. Ayrim mustaqil fe`llar ,masalan, bo‘l, ol, qo‘y, bor, kel kabilar ko‘makchi fe`l vazifasida kelib turli-tuman ma`nolarni ifodalash uchun xizmat qiladi. Masalan, bo‘l ko‘makchi fe`li tugallik, to‘la bajarilish ma`nosini ifodalaydi. Zulfiya topshiriqlarni bajarib bo‘ldi.
Grammatik ma`no anglatishning yana bir vositasi so‘z tartibi dir. So‘z tartibi xitoy-tibet tillari oilasiga kiruvchi tillarda va qurilishi shu tillarga o‘xshash bo‘lgan boshqa tillarda juda muhimdir.
-Masxaraboz masxarabozni masxaraboz deb atadi.
So‘z gapda uch xil vazifani bajarmoqda: ega, vositasiz to‘ldiruvchi, vositali to‘ldiruvchi.
Sintaktik va analitik vositalar. Grammatik ma`nolarni ifodalovchi til vositalari turli-tumandir. Tilshunoslikda bu vositalar ikki katta gruppaga ajratilgan: sintetik vositalar, analitik vositalar.
Sintetik vositalarga affiksatsiya (prefeks, suffekslar), ichki flektsiyaning hamma turlari (arab tiliga xos xususiyatlar), hind-evropa tillari so‘z o‘zagidagi unlining o‘zgarishi, suppletiv formalar kiradi.
Analitik vositalar grammatik ma`no anglatuvchi yordamchi so‘zlar, so‘z tartibi orqali grammatik ma`no anglatish, takror, intonatsiyalardan iborat.
Sintetik va analitik vositalar dunyo tillarida bir xil emas.
Sintetik tillarga turkiy tillar, fin-ugor tillari (venger, eston, fin, ugor), yapon va koreys tillari kiradi.
Analitik tillarga xitoy-tibet tillari, hand-evropa tillari (ingliz, frantsuz) tillari ham kiradi.
Agglyutinativ tillarda bir grammatik affiks bitta grammatik ma`no anglatadi. Flektiv tillarda ko‘proq. Mas., rus: knigu-rod, son ma`nolari.
O‘zbek tilining -lar ko‘plik qo‘shimchasi rus tilida bir necha ko‘plik affiksiga to‘ғri keladi: i, a, ya, i.
3.Grammatik kategoriyalar va ularning ifodalanish usullari. Har bir tilning o‘ziga xos grammatik ma`nolari ,uni ifoda qiluvchi vositalari mavjud. Grammatik kategoriya - umumlashgan grammatik ma`no bo‘lib, u tilning qaysi morfologik tipga kirishini ko‘rsatadi va o‘z ifodasini so‘zlarning o‘zgarishida, gapda so‘zlarning boғlanishida topadi. Zidlik mas., birlik va ko‘plik. SHundan son kategoriyasi kelib chiqadi.
Grammatik kategoriyalar grammatik ma`no va grammatik formalar birikmasidan tarkib topadi.
Grammatik kategoriyalar ifodalanish usuliga ko‘ra uch turga bo‘linadi:
- sintetik grammatik kategoriyalar;
- analitik grammatik kategoriyalar;
-aralash grammatik kategoriya yoki sintetik-analitik grammatik kategoriyalar.
Sintetik grammatik kategoriyalar: o‘zbek tilida: son, kelishik, egalik, shaxs-son.
Analitik grammatik kategoriyalar: rus tili: egalik, o‘zbek tilida -i, rus tilida tvoya, moya, ego, nasha, vasha, ix.
Jins kategoriyasi,Son kategoriyasi,Kelishik kategoriyasi,Zamon kategoriyasi
Demak, har bir tilning o‘ziga xos grammatik ma`no turlari va ularni ifoda qilish usullari, vositalari bor. Bular har bir tilning o‘ziga xos grammatik qurilishiga ega ekanini ko‘rsatuvchi faktorlardir.