Tilshunoslik nazariyasi

LEKSEMALAR

O`ZGARUVCHILAR+ O`ZGARMASLAR 0

sonlanuvchi-ot,ko`makchi, bog'lovchi, yuklama,

darajalanuvchi-sifat, ravish, undov, so`z-gap.

tartiblanuvchi-son,

nisbatlanuvchi-fe’l
Ushbu tasnifdan ishora so`zlar va taqlidlar o`rin olmagan. Chunki olmoshlarga o`zlari ishora qilib kela oladigan barcha leksema guruhlarining morfologik kategoriyalari ham, sintaktik vazifalari ham xosdir. Bu isbot talab qilmas holatdir: ot-olmoshlar son kategoryasiga (kim-kimlar); fe’l-olmoshlar nisbat kategoriyasiga (shunday qilishdi); son-olmoshlar: tartib kategoryasiga (necha - nehanchi); sifat-olmoshlar daraja kategoriyasiga (shunday-shundayroq) ega. Taqlidlarning esa o`ziga xos tasniflovchi morfologik kategoriyasi yo`q. Biroq ular o`zgarmas so`zlar ham emas. Taqlidlarning morfologik kategoriyalarga ega bo`lishi ularning gapda qanday bo`lak bo`lib kelishi bilan bog'liq. Professor H.Ne’matov o`zining "Функциональнаяморфологиятюркоязычныхпамятников XI – XII веков" nomli kitobida taqlidlarda leksemalarning ajralmagan "embrion - diffus holati" o`z aksini topganligini qayd etadi [3,192;].

Leksemalarning sintaktik tasnifida, asosan, ularning nutqda boshqa leksemalar bilan bog`lana olish yoki bog'lana olmasligi, gap bo`lagi bo`lib kela olishi yoki kela olmasligi kabi xususiyatlar o`z aksini topadi. Sintaktik tasnifga ko`ra leksemalarni uch tipga ajratamiz:

1. Gap bo`lib keladiganlar – undov, modal, tasdiq va inkor, taklif so`z – gaplar.

2.Gap bo`lagi bolib keladiganlar – hamma mustaqil so`zlar–fe’l, ot, sifat, son, ravish, taqlidlar, ishora so`z – olmoshlar.

3.Sintaktik aloqa vositasi bo`lib keladiganlar–ko`makchi, bog'lovchi, yuklama.

So`z-gaplar nutqda boshqa so`zlar bilan sintaktik aloqaga kirishmaydi, o`zi mustaqil gap bo`lib kela olish qobiliyatiga ega, ya’ni ajralish xususiyatiga ega. Mustaqil va yordamchi so`zlar esa bog'lanish xususiyatiga ega bo`lib, bulardan yordamchilar gapda alohida bo`lak bo`lib kela olmaydi, ammo sintaktik jihatdan bog'lash vazifasini bajaradi. Mustaqil so`zlar esa mustaqil ravishda "muchalanadi", ya'ni gap bo`lagi bo`lib keladi.

Bizningcha, quyidagi jadvalda leksemalarning serqirralik xususiyatini, ya’ni ularning ma’noviy, sintaktik, morfologik belgilarini umumlashtirish mumkin:

№