Tizimli risk va uni aniqlash indikatorlari
Download 36.77 Kb.
|
Umarova Dilbaroy
Ushbu ko'rsatkichdan α ehtimollikdan ortmaydigan yoki 1–α ehtimollikdan ortishi mumkin bo'lgan yo'qotishlar yoki zarar ko'rishning chegaraviy qiymatini aniqlash uchun foydalanish mumkin. Agar narxlar o'zgarishining ehtimolli taqsimoti normal taqsimot qonuniga bo'ysunsa, Varmiqdorini quyidagi formula bo'yicha hisoblash mumkin: VaR = V0 ∗ 𝑢𝛼 ∗ 𝜎𝑡 Bu erda VaR = V0 ∗ 𝑢𝛼 ∗ 𝜎𝑡 V0 – aktiv (portfel)ning dastlabki qiymati; t – ko'rilayotgan davr (risk gorizonti); 𝜎𝑡 – Tvaqt davomida aktiv (portfel) qiymati yoki daromadining standart chetlanishi; α –ahamiyatlilikning tanlangan darajasi. Demak VaR ikkita parametr bilan ifodalanadi: 1) ahamiyatlilik darajasi (significance level) – α yoki ishonchlilik darajasi (confidence level) – 1-α; 2) savdo kunlari orqali o'lchanadigan risk gorizonti (risk horizon) – h. Odatda ahamiyatlilik darajasi tashqi sub'ekt tomonidan belgilanadi. Misol uchun Bazel II kelishuvi doirasida tijorat banklari o'zlarining bozor risklarini VaR yordamida baholayotganlarida ahamiyatlilik darajasini 1% deb olishadi, ya'ni bu 99% ishonchlilik darajasi hisoblanadi. Kredit reytingi agentliklari esa bundan ham jiddiyroq daraja belgilashadi, ya'ni yuqoriroq ishonchlilik darajasi (0,03% ahamiyatlilik yoki 99,97% ishonchlilik darajasi)ni qo'llashadi. Bunday tashqi regulyatorlar bo'lmagan taqdirda varning ahamiyatlilik/ishonchlilik darajasi Foydalanuvchining riskka nisbatan yondashuviga bog'liq hisoblanadi. Foydalanuvchi qancha konservativ bo'lsa, shuncha α qiymati past bo'ladi va mos ravishda ishonchlilik darajasi ham shuncha yuqori qo'llaniladi. Risk gorizonti – bu potentsial (istiqboldagi mumkin bo'lgan) yo'qotishlarni qancha davr oralig'i uchun hisoblanishni anglatadigan muddat. Turli risklar tabiy ravishda ularning likvidliligiga qarab turli vaqt oralig'i bo'yicha baholanadi. Misol uchun Bazel kelishuviga muvofiq varning risk gorizonti 10 kunni tashkil etadi. Ichki yoki tashqi tartibga solish mexanizmlari mavjud bo'lmagan holatlarda varning risk gorizonti sifatida riskka uchrashning kutilayotgan davr oralig'i olinadi. Likvid aktivning riskka uchrashi likvid bo'lmagan aktivga nisbatan ancha tez kutiladi va muvofiq tarzda tez to'liq xedjerlanadi. Shuningdek riskdan holi bo'lish muddati uning sodir bo'lishining ko'lami (razmeri) va bozor likvidligiga bog'liq hisoblanadi. 4. Spesifik (o'ziga xos) risklar. Maxalanobis tafovuti. 1927 yilda hind statistigi Chandra Maxalanobis tomonidan bosh chanog'ining o'xshashligini tekshirish tekshirish uchun ishlab chiqilgan modeldan Kritsman va Li moliya bozoridagi nobarqarorlikni aniqlash uchun foydalanilgan. Ushbu 𝑑𝑡 – "nobarqarorlik indeksi" quyidagicha aniqlanadi: −1 𝑑𝑡 = (𝑦𝑡 − 𝜇) ∑ (𝑦𝑡 − 𝜇)𝑇 Bu erda: 𝑦𝑡 – tdavr uchun aktivlar daromadliligining vektori; 𝜇 – oldingi davrlarning o'rtacha daromadlilik vektori; ∑ − oldingi davrlar daromadliliklarining kovariasion matrisasi. Ushbu indeks aktivlar daromadliligining tarixiy o'rtacha daromadlilikdan chetlanishga moyilligini o'zida aks ettiradi. Olib borilgan tadqiqotlar natijasida 𝑑𝑡 o'zgarishi moliya bozorining muvozanatsizligiga olib keladigan hodisalar bilan mos kelishi aniqlandi. Qoplash koeffisienti. 2010 yilda Kritsman va Li tomonidan tizimli riskni o'lchash bo'yicha yana bir statistik instrument taqdim (taklif) qilindi. Ushbu yondashuv asosida asosiy komponentlar usuli (Principal ComponentsAnalysis, RSA) yotadi. Bunda maksimal ma'lumot sonini saqlagan holda ma'lumotlar hajmini qisqartirish qo'llaniladi. RSA dastlabki ko'rsatkichlar (asosiy komponentlar)ning kovariasion matrisasini umumiy variasiyaning ulushi bo'lgan o'z qiymatlari bo'yicha yoyishga asoslanadi. Mualliflar qoplash koeffisientini vaqt oraliqlarining o'zaro bog'liqligi ko'rsatadigan o'lchov birligi sifatida ishlatishni taklif qilishadi. koeffisient quyidagi ko'rinishga ega. Bozordan tashqari risklar Bozordan tashqari risklar bozor holati bilan emas, balki alohida aktivning o'ziga xos jihatlari bilan bog'liq risk hisoblanadi. Misol uchun ushbu risk turiga asosan korxonaning noiqtisodiy omillari (rahbariyatni nokompetentligi) tufayli uning aktsiyasiga ta'sir riski sifatida ko'rish mumkin. Ushbu riskni portfelni diversifakisiya qilish orqali umuman bartaraf qilinishi mumkin. Diversifikasiya samarasini korrelyasiya koeffisienti orqali tushuntirish mumkin. Ikkita o'zgaruvchanning birga harakatlanish tendentsiyasi korrelyasiya deyiladi va korrelyasiya koeffisienti ushbu tendentsiyani o'lchab beradigan ko'rsatkich hisoblanadi. Korrelyasiya koeffisienti +1dan -1gacha ifodalanadi va 𝜌 grek harfi bilan belgilanadi. 𝜌 = +1ga teng bo'lagan holatda ikkita o'zgaruvchan mutlaq bir xil harakatlanadi, 𝜌 = -1 bo'lsa ikkita o'zgaruvchan mutlaq teskari harakatlanadi va 𝜌 = 0 vaziyatda ikkita o'zgaruvchan umuman bir biriga bog'liq bo'lmaydi, ya'ni bir o'zgaruvchan ikkinchisidan mustaqil hisoblanadi. Oldingi davrlardagi ma'lumotlardan kelib chiqib korrelyasiyani hisoblansa, R harfi bilan ifodalanadi. Quyida ikkita (i va j) aktsiya o'rtasidagi korrelyasiya koeffisientining hisoblash formulasi keltirilgan. Agar ikkita aktsiyaning korrelyasiya koeffisienti -1ga teng bo'lsa, har biri uchun shunday ulush tanlasa bo'ladiki, natijada ularni birining o'z o'rta (kutilayotgan) qiymatidan chetlanishi boshqasining o'z o'rta qiymatidan chetlanishini neytrallashtiradi (bartaraf qiladi). Bunda ular yordamida shakllantirilgan portfelning standart chetlanishi nolga teng bo'ladi, lekin shu bilan bir qatorda uning kutilayotgan daromadliligi aktsiya kutilayotgan daromadliligining o'rtacha tortilganiga teng bo'ladi. Demak korrelyasiya -1ga teng bo'lganda portfelning tarkibidagi aktsiyalar ulushi to'g'ri proportsiyada tanlansa, uning standart chetlanishi nolga teng bo'ladi va risk bartaraf qilinadi. Ya'ni portfel shakllantirib diversifikasiya qilish orqali riskni bartaraf qilinadi. Agar korrelyasiya +1ga teng bo'lsa, portfelning standart chetlanishi aktsiyaning standart chetlanishlarining o'rtacha tortilganiga teng bo'ladi. Bunday holatda diverifikasiya naf keltirmaydi va risk ro'y bersa undan ko'riladigan ehtimolli yo'qotishlari muqarrar hisoblanadi. Shunday qilib -1 va +1 oralig'ida korrelyasiya kuzatilsa, portfelning standart chetlanishi aktsiyalarning o'rtacha tortilgan standart chetlanishlaridan past bo'ladi va risk darajasini diversifikasiya qilish orqali pasaytirsa bo'ladi. Amaliyotda diversifikasiya maqsadida portfel shakllantirish uning tarkibidagi aktsiyalarni korrelyasiyasi ko'pincha aynan shu oraliqda bo'ladi. Bunda diversifikasiya riskni to'laqon bartaraf qila olmaydi. Diversifikasiya va portfel. Quyidagi rasm-3da Nyu-York Fond birjasidan ixtiyoriy tanlanma asosida shakllantirilgan portfelning aktsiyalar soni gorizontal o'q bo'ylab oshib borishi sari ushbu portfel riski vertikal o'q bo'ylab kamayib borish tendentsiyasini grafik yordamida ko'rsatib berilgan. Oxirgi ma'lumotlarga ko'ra birjaning bitta aktsiyadan iborat portfelining standart chetlanishi taqriban 40%ga teng. Biroq bozor portfelining (birjadagi barcha aktsiyalar yig'indisidan iborat portfel) standart chetlanishi 𝜎𝑀 taxminan 20%ga teng va grafikda bu to'g'ri shtrixli gorizontal chiziq bilan ifodalangan. Ushbu chiziqgacha bo'lgan riskni portfel shakllantirib diversifikasiyalab bo'lmaydi va aktsiyaning ushbu diversifikasiyalanmaydigan (yoki tizimli) riski – bozor riski deb nomlanadi. Chunki bozor riskini vujudga keltiradigan omillar sifatida siyosiy nobarqarorlik, inflyasiya, resessiya va yuqori foiz stavkalar kabi tashqi omillar qatnashadi. Aktsiya diversifikasiyalanadigan riski – kompaniyaga xos yoki tizimsiz risk deyiladi. Ushbu riskni paydo bo'lishiga sababchi omillar sifatida quyidagilarni keltirish mumkin: sudlashuv jarayoni, ish tashlashlar, muvaffaqiyatli va muvaffaqiyatsiz marketing dasturlari, yirik shartnomani qo'lga kiritish yoki boy berish va boshqa shu kabi alohida firma uchun xos bo'lgan hodisalar. Bir firmaning bunday yomon hodisalari boshqa bir firmaning yaxshi hodisalari bilan diversifikasiya yordamida bartaraf etish mumkin. 12.2. Portfel nazariyasi: Markovisgacha va undan keyingi baholash usullari. Investorlar yuqori darajadagi riskka mos keladigan ehtimolli daromadlilikni ta'minlashlari uchun riskning holisona baholashlari kerak bo'ladi. Riskni baholash trillion dollarlarga teng qiymatga ega bo'lgan derivativlarning uzluksiz savdosini ta'minlash, narxini saqlab qolish va ular bozorini barqaror bo'lishi uchun juda ham muhim hisoblanadi.61 Riskni noto'g'ri baholash riskdan keladigan yo'qotishlarni etarlicha baho bermaslikka olib keladi va natijada bankrotlikka va hatto butunlay moliya sektori qulashiga (inqirozga duch kelishiga) sabab bo'ladi. Riskni miqdoriy baholash evolyusiyasi quyidagi uch bosqichga bo'linadi: 1. Markovisgacha bo'lgan riskni baholash uslubiyotlari; 2. Markovisning "portfel nazariyasi"ga asoslangan riskni baholash uslubiyotlari; 3. Riskdagi qiymat (Value at Risk) hamda unga bog'liq riskni baholash uslubiyotlari. Ushbu evalyusion bosqichlarni tarixiy ketma-ketlikda yoritib riskni baholashning kelajakdagi istiqbolli yo'nalishalarini quyida muhokama qilib o'tamiz. Olimlar risk va noaniqlikni iqtisodiy kategoriyalar sifatida farqlashadi va bunga birinchi bor o'z izlanishlarida amiraka iqtisodchi olimi Frenk Nayt e'tibor qaratgan va bu kategoriyalarni batafsil yoritib, chegaralab bergan. Nayt fikricha risk – bu ma'lum ehtimollik bilan ifodalangan tasodifiylik, noaniqlikda esa tasodifiylik noma'lum ehtimollik bilan ifodalanadi degan fikrni ilgari surgan.63 biroq moliyaviy risklar bo'yicha adabiyotlarda bunday farqlash deyarli uchramaydi. Risk va riskni baholashning muhim jihati – bu portfel diversifikasiyasi hisoblanadi. Diverifikasiya deganda bir nechta aktivlarga investisiya kiritish orqali hamda ehtimolli daromadlilikni o'zgarmas saqlab qolish bilan umumiy risklarni kamaytirishni tushiniladi. Chunki barcha risklar barcha aktivlarga ham teng ta'sir ko'rsatmaydi. Shu bilan birga albatta diversifikasiya orqali kamaytirib bo'lmaydigan risklar ham iqtisodiyotda mavjud (masalan foiz stavkasi riski). Ko'pchilikni fikridan farqli o'laroq riskni baholash va diversifikasiyalash Markovisning portfel nazariyasidan oldin tadqiqi qilingan. Rubinshteynnning ta'kidlashicha Rossiya iqtisodchi olimi Bernulli 1938 yilda 64 riskli qarorlarni kutilayotgan naflilikka asosan baholash mumkinligini isbotlaganida diversifikasiya orqali daromadlilikni pasaytirmasdan riskni kamaytirish haqida to'xtalgan.65 Markovisdan oldin 1906 yilda Irving Fisher iqtisodiy riskni dispersiya yordamida baholagan.66 Tobin esa investision portfel risklarini daromadlilikning dispersiyasiga bog'lagan.67 Zamonaviy qimmatli qog'ozlar tahlilining otasi sanalgan benjemin Grem riskni baholashga o'zining xavfsizlik marjasi g'oyasini hamda riskni kamaytirish uchun diversifikasiya amaliyotini taklif qilgan.68 ushbu qiymatga asoslangan investisiyalash metodologiyasi tarafdorlaridan taniqli Djeremi Grentem va Uorren Baffetlar gavdalansa-da, moliyaviy matematiklar jamiyati tomonidan bu ilmiy qarashlar keyinchalik tadqiq etilmagan.69 Iqtisodchi olimlar risk haqida ko'plab qarashlarni shakllantirganiga qaramasdan riskni baholash standart moliyaviy hisobot tahlili sifatida qaralgan. Markovis birinchi bor portfel riski, diversifikasiya va aktivlarni tanlashga matematik yondashuv bilan tavsiflab bergan. 70 bu matematik apparat aktivning kutilayotgan (o'rta) qiymati, dispersiyasi va kovariasiyasidan tashkil topgan edi. Markovisning portfel nazariyasi riskni baholashda o'ta muhim innovasiya edi va bu uchun muallif Nobel mukofoti bilan taqdirlandi. Demak Markovis portfel riskini uning daromadliligining dispersiyasiga teng deb hisobladi. 71 Agar portfelning kutilayotgan (o'rta) daromadliligi quyidagicha aniqlansa, 𝑁 𝜇𝑝 = ∑ 𝜔𝑖𝜇𝑖 𝑖=1 unda portfelning dispersiyasi quyidagi formula bilan ifoda: Markovisning portfel nazariyasi birinchi bo'lib portfel diversifikasiyasi samarasini portfelning tarkibidagi aktivlarni o'rtasidagi korrelyasiya (yoki kovariasiya) orqali batafsil tushintirib hisoblab bergan. Yuqoridagi (2) formuladan portfelning kutilayotgan daromadliligini kamaytirmasdan kovariasiya orqali ham dispersiya darajasini pasaytirish mumkinligini ko'rishimiz mumkin. Shuningdek ushbu nazariya "samarali chegara"da 72 joylashgan aktivlarni tanlash orqali optimal portfelni shakllantirish g'oyasiga asos soldi. Bunga muvofiq samarali chegara portfelning kutilayotgan daromadliligi konstanta degan shartni hisobga olgan holda aktivlarni ulushini riskni minimallashtirish orqali belgilash bilan topiladi. Natijada bunday portfel minimal risk darajasida eng yaxshi daromadlilikni ta'minlaydi.73 samarali chegara portfel daromadliligi va dispersiyasi o'rtasidagi bog'liqlik, ya'ni botiq chiziq bilan ham ifodalanadi. Bunda risk oshishiga qarab kutilayotgan naflilik botiq chizig'i ham oshib borish qonuniyati kuzatiladi. Markovisning portfel nazariyasiga asoslangan portfel riskini bahosi boshqa bir amerikalik iqtisodchi olim Uilyam Sharp tomonidan tadqiq qilindi va u Sharp koeffisienti nomi bilan tanildi. Ushbu koeffisient quyidagi tenglama bilan ifodalanadi. Sharp koeffisientini Markovis portfel nazariyasi yordamida aniqlangan har bir risk uchun risksiz foiz stavkasiga qo'shimcha daromadlilik sifatida talqin qilish mumkin. Sharp koeffisienti berilgan risk darajasiga mos keladigan portfel daromadliligining sifatini aniqlash nuqtai nazaridan kelib chiqib portfel riskini hisoblaydi. Sharp koeffisienti t - statistikasiga75 o'xshashligi borligini ko'rish mumkin.76 Sharp koeffisientining boshqa bir varianti Sortino koeffisienti bo'lib, farqli jihati maxrajdagi portfelning standart chetlanishi portfelning kutilayotgan daromadliligi(𝜇𝑝)dan past bo'lgan qiymati qo'yiladi. Bu koeffisient Sharp bilan bir xil ko'rsatkichga ega bo'ladi, faqat 𝜇𝑝 dan yuqori bo'lgan holat uchun portfel daromadliligidagi o'zgarishni hisobga olmaydi, ya'ni bunday holatda portfel daromadliligi kamaytirilishi kerak bo'ladi.77 Markovis bilan bir vaqtda uning portfel nazariyasini boshqa bir amerikalik iqtisodchi olim ham tadqiq qilgan. 78 Markovis ta'kidlashicha: "Markovisning (1952) tadqiqotiga asosan men zamonaviy portfel nazariyasi (ZPN) otasi deb tez-tez tilga olinaman, lekin Roy (1952) bunday e'tirofga da'vo qilishga teng huquqli hisoblanadi".79 Kapital aktivning baholash modeli (SARM) Markovisning portfel nazariyasini 1960-nchi yillarda kalkulyasiya qilish imkoniyati mavjud masligi sababli (chunki 100 ortiq aktivlarning kovariasiyasini kalkulyasiya qilish talab qilinadi), boshqa bir riskni hisoblash texnikasiga zarurat paydo bo'ldi va Mpnga asoslangan kapital aktivning baholash modeli Uilyam Sharp tomonidan taklif qilindi. Beta koeffisienti aktiv daromadliligining bozornikiga nisbatan ta'sirchanligini aniqlaydi. SARM modelidagi bozor riski uchun mukofot ( 𝜇𝑚 − 𝑅𝑓 ) ifodasi riskli aktivga investisiya kiritish uchun risksiz foiz stavkasiga qo'shimcha daromad hisoblanadi. SARM nazariyasiga ko'ra barcha investorlar riskka bo'lgan yondashuvlaridan qati nazar bir xil portfelga egalik qilishadi va bunday portfel ham risksiz va ham riskli aktivlardan tarkib topadi. Shuningdek investorlar indeks fondlariga 80 egalik qilishadi deb qabul qilinadi. Bunda SARM nazariyasi indeks samaradorligiga nisbatan hisoblanganda portfel samaradorlik mezonini beradi. Portfel mezoniga quyidagi jadvalni misol tariqasida keltirsak bo'ladi. Indeksga bog'langan portfel samaradorlik mezoni
Download 36.77 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|