Tizimli risk va uni aniqlash indikatorlari

Indesklar
Portfel samaradorlik mezoni
S&P 500	Yirik xususiy kapital bozori fondlari
S&P 400	O'rta xususiy kapital bozori fondlari
Russell 2000	Kichik xususiy kapital bozori fondlari
NASDAQ Composite	Texnologik sektor xususiy kapital fondlari

𝛼 = 𝜇_𝑝 − [𝑅_𝑓 + 𝛽_𝑝(𝜇_𝑚 − 𝑅_𝑓)]

Bu erda:
𝛼 – portfel menejerining investision qobiliyati yoki "bozordan o'zib ketish"ining o'lchov birligi sifatida ifodalanadi; 𝜇𝑝 – portfelning kutilayotgan daromadliligi;
𝛽𝑝 – portfel beta koeffisienti. va nihoyat boshqa bir deyarli tanilmagan portfel koeffisienti amerikalik iqtisodchi olim Treynor tomonidan portfel nazariyasiga Treynor koeffisienti nomi bilan kiritilgan. 82 u quyidagi formula bilan ifodalanadi:

Treynor koeffisienti Sharpniki singari har bir birlik risk uchun 𝑅𝑓 ustiga qo'shiladigan portfel daromadliligining "sifati" deb talqin qilinadi. Koeffisientda Sharpdan farqli ravishda Treynor riskni SARM asosida aniqlaydi.
Riskdagi qiymat (VaR – Value at Risk)
Markovis portfel nazariyasidan keyingi davrni VaR usulini boshlanishi va rivojlanishi hisoblanadi. Bu riskni baholash yo'nalishida quyidagi sabablarga asosan keskin ijobiy o'zgarishga olib keldi:
Birinchidan, VaR riskni baholash ahamiyatini riskni boshqarish uchun foydalanish darajasiga olib chiqdi. 1994 yilda JP Morgan kompaniya (yoki institut) miqyosida riskni hisoblash uchun riskni baholashning yaxlit tizimi, ya'ni VaR usulini ishlab chiqdi. 83 ushbu usuldan oldin hech bir riskni hisoblash yondashuvi risklarni baholash va boshqarish bo'yicha yaxlit tizimni echim sifatida taklif qilishmagan.
Ikkinchidan, xalqaro banklar faoliyatini tartibga solish va nazorat qilishga oid norma va qoidalarni o'rnatadigan Bazel qo'mitasi 1995 yilda bozor riski bo'yicha kapitalga bo'lgan talabni Varga asosan aniqlash talabini joriy etdi. Ushbu omil pirovardida VaR va VaR bilan bog'liq baholash usullariga qiziqishni ortirdi hamda uni amaliyotda keng tarqalishiga sabab bo'ldi.84
Uchinchidan, oldingi hisoblash usullari asosan risk va daromadlilik o'rtasidagi bog'liqlikning ba'zi nazariy modellariga asoslanib, aktivning daromadliligini tushuntirib berishga qaratilgan edi, misol uchun SARM modeli. VaR esa kutilayotgan daromadlilikdan mas, balki yo'qotishlar nuqtai nazaridan riskni o'zini miqdoriy baholashga etiborni qaratgan.
Varning maqsadi: "berilgan T muddat oralig'i uchun va kumulyativ ehtimollik bilan qancha yo'qotish kutilishi mumkin?"degan savol javobiga qaratilgan. Shundan kelib chiqib VaR quyidagicha ifodalanadi:
^𝐹(𝑍⁽𝑇⁾ ≤ 𝑉𝑎𝑅⁾
Bu erda:
𝐹(_) – kumulyativ ehtimollikning taqsimot funktsiyasi;
𝑍(𝑇) – yo'qotish qiymati. Yo'qotish quyidagicha aniqlanadi:
𝑍⁽𝑡⁾ = 𝑆⁽0⁾ − 𝑆⁽𝑡⁾
Bu erda:
𝑆(0) – bazisdavr uchun aktsiyaning narxi;
𝑆(𝑡) – tdavr uchun aktsiyaning narxi.
𝜁 – 𝑍(𝑡) yo'qotish taqsimotidagi VaR chegaraviy qiymati bilan bog'liq kumulyativ ehtimollik.
Misol uchun portfelning VaR qiymati 90%lik kumulyativ ehtimollik bilan bir kunlik 10 000 000 p.b.ni tashkil qilishi portfelning maksimal kunlik yo'qotishi 90%lik kumulyativ ehtimollik bilan 10 000 000 p.b.ga tengligini anglatadi. Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, 10%lik kumulyativ ehtimollik bilan portfelning kunlik yo'qotishi 10 000 000 p.b.dan ortiqcha bo'lishi mumkin. Odatda 𝜁 qiymati 0,90, 0,95 va 0,99 deb olinadi.
Varning tadbiq qilinishi
Portfel Varining hisoblanishi qiyinchilik tug'diradi chunki tarkibida yuzlab va undan ham ortiq aktivlar mujassamlangan portfelning ma'lum davr oralig'ida evolyusiyasi (shakllanishi/o'zgarib borishi)ni modellashtirish mushkil hisoblanadi.8687 varning amaliyotga joriy qilish nafaqat industriyaga, balki akademik tadqiqotchilar uchun ham ahamiyatlik darajasi yuqori hisoblanadi va hozirgi kunda uni to'rtta asosiy usuli mavjud, ya'ni:
Retrospektiv 88 simulyasiya (Historical Simulation) usuli. Bunda uzoq davrni ichiga olgan statistik ma'lumotlarga tayanib portfel yo'qotishlarining empirik 89 ehtimolli taqsimotini aniqlanadi. Keyin mos keladigan kvantildan keltirib chiqish orqali VaR qiymatini aniqlanadi. Bu yondashuvni tadbiq qilish qulay hisoblanib, statistik usullar yordamida takomillashtirish mumkin.
Parametrik yondashuv. Ushbu usul istalgan kumulyativ ehtimollik uchun Varni aniqlash bo'yicha analitik echimni talab etadi. Afsuski taqsimotning barchasi ham echimga ega emas, biroq Varni hisoblash uchun chekli qiymat nazariyasi (chegaradan ortadigan cho'qqi va umumiy chekli qiymat taqsimoti)dan foydalanish mumkin.90
Monte Karlo simulyasiyasi usuli. Monte Karlo simulyasiyasi aktivlar yoki portfelni o'zida aks ettiradigan biror bir tasodifiy jarayonni (misol uchun stoxastik differentsial tenglama) simulyasiya qilish uchun umumiy usul hisoblanadi. Etarli simulyasiyalar sonidan keyin yo'qotishlar taqsimotini va buni natijasida retrospektiv simulyasiya singari turli ehtimolliklar uchun Varni keltirib chiqish mumkin. Ushbu yondashuvni ahamiyatliligiga bo'yicha tanlanma, stratalashgan 91 tanlanma va anitetik 92 tanlanmalarni amalga oshirish kabi turli hisoblash texnikalari bilan takomillashtirish mumkin.93 variasion-kovariasion (Delta-normal, korrelyasion, parametrik, analitik) usul. Ushbu usulga muvofiq portfel yo'qotishlarining
taqsimotini quyidagi ikkita shartga asosan modellashtiriladi:
Portfel to'g'ri chiziqli hisoblanadi, ya'ni portfel narxi (V(t))ning o'zgarishi uning tarkibidagi aktivlar narxlari (Si(t))ga to'g'ri chiziqli bog'liqlikda hisoblanadi. Buni quyidagi funktsiya bilan ifodalanadi:
`
∆𝑉⁽𝑡⁾ = ∑ ∆𝑆_𝑡(𝑡)
E'tibor qilish kerak tarkibida derivativlar bo'lmasagina portfel
chiziqli bo'ladi. Amaliyotda ba'zi model ishlab chiquvchilar chiziqli bo'lmagan portfellarni ham tahlil qilish uchun qulay bo'lishi uchun chiziqli deb faraz qilib olishadi.94
Tarkibidagi aktivlarning daromadliligi umumiy (qo'shma) normal taqsimotga ega bo'lishi, portfelning daromadi ham normal taqsimotga ega bo'ladi. Shu o'rinda aytish joizki, normal taqsimot funktsiyalarining yig'indisi doim ham aniq normal dek bo'lmaydi, lekin umumlashtirilgan normal taqsimotning o'ziga Xosa xususiyati shundaki, u portfel daromadliligining normal bo'lishini ta'minlaydi. Shunday qilib portfelning chiziqli bo'lish shartini o'zi portfel daromadliligining normal bo'lishiga etarli bo'lmaydi.
Yuqoridagi uchta shartdan ikkitasi bajarilsa ham normal taqsimot orqali portfelning yo'qotishlarini ifodalash mumkin. Buning uchun qator tahliliy ko'rsatkichlar (formulalar) hamda taqsimotga mos keluvchi usullar mavjud. Shu sababdan Varni hisoblash va joriy qilish sezilarli osonlashadi.

Nazorat savollari

1. Moliya bozoridagi risklar investor nuqtai nazaridan nechtaga bo'linadi?
2. Bozor risklari bozordan tashqari risklardan qanday farqli jihatlari

3. Bozor risklarining nechta va qanday turlari mavjud?

4. Bozor risklarini aniqlash va baholashning qaysi usullaridan amaliyotda

keng foydalaniladi?

5. Stress-testning qanday yo'nalishlari mavjud?
6. Tizimli riskni erta aniqlash indikatorlari qanday indekatorlar oilasi bilan ifodalanadi?
7. Spesifik (o'ziga xos) risklar, Maxalanobis tafovuti, qoplash koeffisienti o'rtasida qanday bog'liqlik bor?
8. Bozordan tashqari risklarni diversifikasiya samarasi orqali qanday bartaraf qilish mumkin?
9. Riskni miqdoriy baholash evolyusiyasi nechta bosqichga bo'linadi?
10. Sharp koeffisientini Markovis portfel nazariyasi yordamida qanday aniqlanadi?