To sh k ent te m ir y o ‘l m u h a n d is L a r iin s t it u t I 4 A. E. O d IL x o ‘jayev qurilish materiallari 5340200 «Bino va inshootlar qurilishi»

Mustahkamlikni aniqlash usullari.
1.3-jadval
Namofii
Chizma
Hisoblash
formulas!
M aterial turi
Namnna
o‘lchamlari,sm
Kub
/
f
Beton qorishma 
palimerbeion
10x10x10;
15x15x15;
20x20x20:
7,07x7.07x7,07;
5x5x5
. a
Tabiiy tosh
Silindr
it
I”
p
4 Pbaz
Beton
polimerbeton
<**= 15; 
30
Ttd~
Tabiiy tosh
^ = > = 5 ; 7; 
10; 15
Prizma
/
%9
h
D
n 
1 fm z
Beton
polimerbeton
10; 15; 20 
40; 60; 80
Yog‘och
2; 
3
Prizmn
V*
j V
о 
3/»йис /
Sempnt .
4x4x16
о ........ 
~k
2 b h T
Gisjhl
12x6,5x25
Prizmii
-Д - 
f
R
= 
Phuz '  
4
bh1
Beton
15x15x60
Yog'och
2x2x30
Sicqcn,
prizma
i
f
•Л*
I
о 
^ Pbul 
* * *
n d 2
R
^
'
K'hv z ~
---
T
(Г
Po'Iat
•
s/=
1; 1 = 5; )> 10 л
Zarbga qarshilik. Tabiiy va sun’iy tosh m ateriallarni (beton, 
asfalt-beton) avtomobil yo‘llari, trotuar, aerodrom qoplamalari, pol va 
poydevorlarga ishlatilganda, ulaming zarbga qarshiligi aniqlanadi.
Tosh materiallarning zarbga qarshiligini aniqlash uchun namunaning 
diametri va balandligi 25 mm. bo‘lgan silindr shaklidagi koper tagiga 
o'matiladi. Zarbga qarshilik (J/m3) namunani buzish uchun sarf etilgan ish 
miqdori yoki hajm birligiga sarflangan solishtirma ish bilan ifodalanadi.
15
t

---

Materiallaming zarbga bo‘lgan mustahkamligi ayniqsa, seysmik aktivlik 
yuqori bo‘lgan Markaziy Osiyo sharoitida katta ahamiyatga egadir.
Qattiqlik. Materiallarga o‘zidan qattiq jism botirilganda qarshilik 
ko‘rsatish xususiyati uning qattiqligi deyiladi. Materiallaming qattiqligi 
turli usullar bilan aniqlanadi va o‘lchov birligi ham turlichadir (1.4-jadval).
1.4-jadval
Materiallar
Kimyoviy tarkibi
Qattiqlik ko‘rsatkichi
Talk
3M g 04S i0 ,H ,0
1
Gips
C a S O ^ H .O
2
Kalsit
CaCO,
3
Eruvchan shpat
CaF, (flyuorit)
4
Apatit
Ca,(POJ,F
5
Ortoklaz
K,0-Al,0,-6Si0,
6
Kvars
SiO,
7
Topaz
Al,|Si0j(F0H),
8
Korund
A 1,0
9
Olm os
С
10
Ishqalanish gaqarshilik. Pol, zinapoya, yo‘l singari ishqalanish 
kuchi ta’sirida bo‘lgan joylarda ishlatiladigan materiallar ishqalanishga 
sinab ko‘riladi. Buning uchun kubli tayok idiametri 25 mm. gating bo‘lgan 
silindr kabi namunalar tayyorlanadi.
M ateriallarni yedirilish doirasida 1000 m arta aylantirilganda, 
namunaning 1 m2 yuzasidan 
(F) y o ‘qotilgan massaga ishqalanishga 
qarchiligi 
(I) deyiladi va quyidagicha aniqlanadi:
1= (m- mJ/ F kg/m2, 
bunda: w ; va m2 ishqalanishdan oldingi va keyingi massalari.
1.5.2. Deformativlik
Elastiklik - kuch olingandan keyin materialning avvalgi shakli va 
o ‘lchamlarini tiklash xususiyatidir.
Material tashqi kuch ta’sirida qoldiq deformatsiyaning eng avvalgi 
nuqtasi 
elastiklik chegarasi deyiladi. Elastiklik chegarasida nisbiy uzayish
16

---

kuchlanishga to‘g ‘ri proporsional bo‘lgani uchun kuch olingach, material 
aw algi shakli va o‘lchamlarini qoldiq deformatsiyasiz tiklay oladi.
E lastiklik'm oduli £(Yung moduli) Guk qonuniga binoan ichki 
zo‘riqishning (a) nisbiy uzayish yoki qisqarishga (e) nisbatidir:
h 
E =a/£, MPa.
Siqilish (cho‘zilish)dan hosil bo‘lgan ichki zo‘riqish о 
=P/F formula 
yordamida topiladi. Bunda, 
P -  ta’sir etayotgan kuch; F -  ko‘ndalang 
kesim yuzasi.
Shisha elastik m o‘rt deformatsiyalanadi va elastiklik chegarasida 
sinadi. PoMat, kristall tuzilishli polimerlar yuqori kuchlanishlarda ham 
elastiklik xususiyatini yo‘qotmaydi va plastik zonada sinadi.
Beton, qorishma va shu kabi kompozitsion materiallarga mustahkam­
lik chegarasining 20 foizga qadar kuch qo‘yilganda chiziqsiz bog‘lanishli 
elastik deformatsiyalanish yuz beradi.
Kauchuk, rezina va shu kabi elastomerlarda elastik deformatsiya 100 
foizdan ham katta bo‘shishi mumkin. Materialda kuch ta’sirida bo‘ylama 
va ko‘ndalang deformatsiyalar hosil bolib, ularning nisbati Puasson 
koeffltsiyenti (M) bilan ifodalanadi. Puasson koeffltsiyenti beton uchun 
0,17-0,2; polietilen uchun 0,4 ni tashkil qiladi.
Plastiklik - materialning tashqi kuch ta’sirida shakli va o ‘lchamlarini 
buzilmasdan o ‘zgartirishi va kuch olingach aw a lg i holatini to‘la tiklay