To sh k ent te m ir y o ‘l m u h a n d is L a r iin s t it u t I 4 A. E. O d IL x o ‘jayev qurilish materiallari 5340200 «Bino va inshootlar qurilishi»

10.5-rasm. Domna pechida cho'yan olish.
Pechga ustki qismidan maxsus moslama vositasida ruda, yoqilg‘i va 
fiyus shixta hosil qilish uchun navbat bilan tashlab turiladi. Koks yonishini 
ta’minlash uchun pechning pastki qismidan (gorn) issiq havo bosim ostida 
beriladi. Pechning pastki qismida 900 
1100°S temirning tiklangan 
bir qismi uglerod bilan birikib, temir karbidini hosil qiladi. Bu jarayon 
uglerodlanish jarayoni deyiladi. 1150-1200°S haroratda hosil bo‘lgan 
suyuq cho‘yan pech gorniga oqib tushadi. Suyuqlangan shlak esa zichligi 
kamligi tufayli cho‘yan eritmasining ustki qismida bo‘ladi. Navbat bilan 
avval shlak, keyin cho‘yan gorndan chiqarib turiladi. Pechning foydali 
hajmi 5000м3 ni tashkil qilsa, bir sutka davomida 11 ming tonnagacha 
cho‘yan olish mumkin. Cho‘yanni suyuqlantirib olish jarayoni 4-6 soat 
davom etadi. Suyuqlangan cho‘yandan maxsus cho‘yanquyish mashinalari 
yordamida qoliplanib, «chushkalar» tayyorlanadi yoki maxsus kovshlarda 
po‘lat eritiladigan sexga yuboriladi.
145

---

Domna pechlarida suyuqlantirib olinadigan cho‘yan, ishlatish sohasiga 
ko‘ra quyidagilarga boMinadi:
- qayta ishlanuvchi (oq cho‘yan) - po‘lat olish uchun moMjallangan. 
Tarkibidagi uglerod miqdoriga ko‘ra markalarga ajraladi:
- Maxsus yoki ferro-qotishmalar, poMat olishda ishlatiladi.
10.3.2. C h o‘yan turlari va xossalari
Cho‘yanning kimyoviy tarkibi va mo‘rtligi tufayli undan faqat quyma 
qotishmalarolinadi. Tarkibidagi uglerodningko‘rinishiga, aralashmalaming 
miqdori va sovitish tezligiga qarab oq va kulrang cho‘yan olinadi. Uglerod 
sementit ko‘rinishida boMsa oq, sementit va grafit ko‘rinishida boMsa, 
kulrang cho‘yan hosil boMadi.
Oq cho‘yan 
oMa qattiq va mustahkam, ammo juda mo‘rt boMadi. U 
poMat va bolg‘alanuvchan cho‘yan olish uchun ishlatiladi. Oq cho‘yan 
tarkibida taxminan C ~2,8-3,6 foiz; Si =0,5-0,8 foiz; M n=0,4-0,6 foiz 
boMadi. Maxsus oqartirilgan cho‘yan ustki qismi oq cho‘yandan, ichki 
qismi kulrang cho‘yandan iborat, undan tayyorlangan buyumlar mustahkam 
va yedirilishga chidamli boMadi.