To sh k ent te m ir y o ‘l m u h a n d is L a r iin s t it u t I 4 A. E. O d IL x o ‘jayev qurilish materiallari 5340200 «Bino va inshootlar qurilishi»

10.3.1. Cho‘yan ishlab chiqarish usuli
Cho‘yan temir oksidlaridan temirni domna jarayonlari natijasida 
qaytarib olinadi. Uning tarkibida 93 foiz temir, uglerod 5 foizgacha va oz 
miqdorda qo‘shimchalar bo‘ladi. Cho‘yan oq, kulrang va maxsus cho‘yan 
turlariga bo‘linadi. Oq cho‘yan qattiq va mo‘rt bo‘lib, ulami qayta ishlash
142

---

va quyish qiyin. Cho‘yan po‘lat va maxsus cho‘yan ishlab chiqarishda 
ishlatiladi. Kulrang cho‘yanlar yumshoq, oquvchan, qayta ishlanuvchan, 
ycdirilishga chidamli, quyma buyum lar tayyorlanadi. Cho‘yanning 
maxsus turlari kulrang cho‘yanlarning bir xili boMib, uni uzoq muddat 
(80 soat) yuqori^haroratda termik ishlov berib olinadi. Cho‘yanlar 
tarkibiga marganes, kremniy, fosfor va legirlovchi qo‘shimchalar qo‘shib 
mustahkamligini oshirish mumkin.
Cho‘yan -
tarkibida 2,14 dan 6,67 foizgacha uglerod bo‘lgan temir- 
uglerod qotishmasidir. 
Xomashyosi:
- temir rudasi 
- qo‘ng‘ir, qizil va magnit temir toshi;
- Flyuslar -
ohaktoshlar, dolomitlar, qumtoshlar va boshqalar. 
Keraksiz jismlarning suyuqlanish haroratini pasaytirish va yoqilg‘ining 
kulini toshqolga o ‘tkazish uchun ishlatiladi.
- yoqilg‘i 
- tiklanish reaksiyalaridagi issiqlik manbai va kimyoviy 
komponent. Yoqilg‘ining asosiy turi - toshko‘mir koksi, shuningdek, 
suyuq va gazsimon yoqilg‘i ishlatilishi mumkin.
10.1-rasm. Temir rudasi.
10.2-rasm. Ohaktosh. 
143

---

10.3-rasm . Dolomit.
10.4-rasm . Toshko‘m ir koksi.
Dom na pechi ja ra y o n i. 
Suyuqlantirish domna pechlarida quyidagi 
sxema bo‘yicha amalga oshiriladi: Qatlamlab ruda, yoqilg‘i va flyuslar 
yuklanadi. Issiqlik oqimiga qarama-qarshi harakatlanib, bu materiallar 
fizik va kimyoviy o ‘zgarishga uchraydi. Koks yonganda hosil boMadigan 
karbonat angidridi (C 0 2) cho‘g ‘langan koksdan o ‘tib uglerod oksidiga 
(2CO) aylanadi va temir rudasiga ta’sir etib quyidagi umumiy sxema 
bo‘yicha cho‘yan hosil qiladi: Fe20 3->Fe30 4—>FeO—> Fe. Flyuslar, 
ohaktoshlar, dolomitlar va qumtoshlar keraksiz jinslarning suyuqlanish 
haroratini pasaytirish va koks kulini shlakka aylantirish uchun ishlatiladi.
Domna pechi tashqi tomondan metall qobiq bilan va ichki tomondan 
olovbardosh g ‘isht bilan qoplangan shaxta ko‘rinishida boMadi (10.5- 
rasm).
144

---

ншпн
м ай доича
V f п н
ч?яв чи- 
К И Ш А О Й И
аду и а т -
гич.ир 
пойзенар
Ш 
1
:
11
. 
• I H k l l l l l Ж О Й И
ту ш у р н ш
а п п а р а т и
V a in и ч н к а р и ш
.Гуйаугн
vV
х н м о я л о в ч п
п л н т а л а р
о л о в о а р д о ш
ГКШТЛН i r p l l a
п у лат кабн к
х а л к а с н м о н
мхй ( о и ч х 1 х р
ш а х т а м ) т
1 л I и ч и р а