To sh k ent te m ir y o ‘l m u h a n d is L a r iin s t it u t I 4 A. E. O d IL x o ‘jayev qurilish materiallari 5340200 «Bino va inshootlar qurilishi»

9.3. Qatronli bogMovchi moddalar
Qurilish materiallari olishda, ko‘pincha toshko‘mir qatroni ishlatiladi. 
U qora metallurgiya sanoati uchun zarur bo'lgan koks yoqilg‘isi olishda 
qo‘shimchamahsulot sifatida hosil bo‘ladi. Toshko‘mirqatronlari quyidagi 
turlarga bo‘linadi: xom toshko‘mir qatroni, haydalgan qatron, рек va 
aralash qatron.
Xom toshko‘mir qatroni ikki xil bo‘ladi: a) 500-600°C haroratda 
yarim kokslanish jarayonida hosil bo‘lgan past haroratli qatron, uning 
zichligi 0,85-1 g/sm3,rangi to‘q qo‘ng‘ir; b) 100-1300°S haroratda koks 
olish jarayonida hosil bo‘lgan qatron, uning zichligi 1,12-1,23 g/sm3 
yumshash harorati 40-70°S, rangi qora suyuqlik yoki qattiq-qovushqoq 
modda.
Haydalgan qatron (toshko‘mir smolasi) past haroratda olingan xom 
smolani fraksiyalash usuli bilan ligroin va kerosin fraksiyalarini ajratib 
olish natijasida hosil boMadi. U qovushqoqligi va xossalari jihatidan yuqori 
haroratda hosil boMgan qatronga yaqinlashadi.
Рек xom toshko‘mir smolasini haydaganda hosil bo‘ladigan qoldiq 
mahsulotdir. Haydash jarayonida quyidagi moddalar hosil bo‘ladi: yengil
131

---

moylar (180°S), fenolli fraksiyalar (180-210°S), naftalinli fraksiyalar 
(210-230°S), antrasen moyi (360°S gacha). Рек - qora rangli mo‘ rt modda 
bo‘lib, zichligi 1,25-1,28 g/sm3tarkibida yuqori molekulali uglevodorod 
birikmalari va 8-30 foiz erkin holdagi uglerod bo‘ladi. Qatronning xossalari 
moylar, smolalar va qattiq tashkil etuvchilaming nisbatiga bog‘liq bo‘ladi.
Qatronning xossalari. 
Toshko‘mir qatronning zichligi o‘rtacha 1,25 
g/sm3. Qovushqoqligi tarkibida moylar va smolalar ko‘payishi hisobiga 
kamayadi. Qatronlar yumshash harorati qiyin yumshaydigan bitumlarga 
nisbatan kam bo‘ladi. Qatronlaming atmosfera muhitiga chidamliligi neft 
bitumlariga nisbatan past bo‘ladi.
Uning biologik muhitlarga bardoshliligi bitumga nisbatan yuqori, 
tarkibida fenol bo‘lishi ularga bakteritsidlik xususiyatini beradi.