Topografik kartalar, planlar va profillarda relyefni tasvirlash uchun joydagi xarakterli nuqtalarning dengiz sathidan balandliklari ma'lum bo'lishi kerak. Bu balandlikka absolyut balandlik deyiladi

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Topografik kartalar, planlar va profillarda relyefni tasvirlash uchun joydagi xarakterli nuqtalarning dengiz sathidan balandliklari ma'lum bo'lishi kerak. Bu balandlikka absolyut balandlik deyiladi. Nuqtalarning absolyut balandliklarini topish uchun avvalo nuqtalar orasidagi nisbiy balandlik aniqlanishi kerak. Nisbiy balandlikni aniqlash uchun bajariladigan o'lchash ishlariga nivelirlash deyiladi. O'lchash usuli va qo'llaniladigan asboblarga ko'ra nivelirlash bir necha turga: geometrik, trigonometrik, fizik, stereofotogrammetrik, mexanik nivelirlashlarga bo'linadi. Bulardan eng aniq natija beradigani va ko'p qo'llaniladigani geometrik nivelirlashdir. Geometrik nivelirlash nivelir va reykalar yordamida bajariladi.
Nuqtalar nisbiy balandliklari asosan, o‘rtadan nivelirlash usulida aniqlanadi. Nivelirdan reykagacha bo‘lgan masofa — 150 m gacha yo‘l qo‘yiladi. Nivelir ikki bog‘lovchi nuqta o‘rtasiga — bekatga o‘rnatiladi, doiraviy adilak pufakchasi nol punktga keltiriladi, ko‘rish trubasi reykaga qaratiladi, okulyar gardishi va kremalerani burash orqali iplar to‘ri va reykaning aniq ko‘rinishiga erishiladi. Texnik nivelirlashda (ikki tomonli reykalar qo‘llanilganda) har bir bekatda nivelir o‘rnatilgandan keyin sanoq quyidagi tartibda olinadi: 1) orqadagi reykaning qora tomonidan; 2) oldindagi reykaning qora tomonidan; 3) oldindagi reykaning qizil tomonidan; 4) orqadagi reykaning qizil tomonidan; 5) oraliq (yoki ko‘ndalang chiziq) nuqtalardagi reykaning qora tomonidan. Oraliq nuqtalarga orqadagi reyka o‘rnatiladi. Reykadan olingan sanoqlar (nivelirlash jurnali)ning 3, 4 va 5- ustunlariga yoziladi. Reykaning qora va qizil tomonlaridan olingan sanoqlar bo‘yicha topilgan nisbiy balandliklar 6- ustunga yozilib, ularning farqi 4 mm dan oshmasa, ularning o‘rtacha qiymati 7- ustunda keltiriladi. Nivelirlashda bir tomonli reykalar qo‘llanilsa, bekatda nivelirlash ikki gorizontda quyidagicha bajariladi: orqadagi va oldindagi reykalardan sanoqlar olingach, asbob balandligi taxminan 10 sm ga o‘zgartiriladi, nivelir qaytadan ish holatiga keltirilib, oldingi va orqadagi reykalardan sanoqlar olinadi. Natijada, topilgan nisbiy balandliklar farqi 4 mm dan oshmasa, orqadagi reyka oraliq (yoki ko‘ndalang chiziq) nuqtalarga qo‘yiladi va sanoqlar olinadi. Keyingi bekatlarda ham nivelirlash yuqorida yozilgan tartibda olib boriladi. Nivelirlash natijasida topiladigan nuqtalar balandliklari ma’lum balandlik sistemasida bo‘lishi va nivelirlashni tekshirish uchun nivelirlash reperdan boshlanib, reperda tugatilishi — reperlarga bog‘lanishi shart. Balandlik uzatish uchun nivelirlash faqat bir reperdan boshlansa, bu yo‘l to‘g‘ri va teskari yo‘nalishda nivelirlanadi. Bu holda to‘g‘ri yo‘nalishda nivelirlashda hamma nuqtalar, teskari yo‘nalishda esa faqat bog‘lovchi nuqtalar nivelirlanadi. Umumiy yo‘ldagi nisbiy balandlik to‘g‘ri va teskari nivelirlash natijalari bo‘yicha tekshiriladi.