Topshiriq. №92. Maqsad; “So’z labirinti” metodikasi yordamida tafakkur jarayonlarini labil-rigidligini aniqlash

Mantiqiy aloqalar- bu stimul ((lot.stimulus-qo’zg’ovhi⁹) va reaksiya orasidagi ma’no jihatidan aloqalar. Agar bunday aloqa bor bo’lsa (masalan; armiya-soldat, kasallik-o’lim) unda “markaziy mantiqiy reaksiya” qatoriga to’g’ri kelgan belgi qo’yiladi (masalan; armiya-raqs, kasallik-ovqat). Perefirik assotsiativ reaksiyalar kattalashsa tilni yomon bilishligidan dalolat. Dinamik hususiyatlarni buzilishidan- tormozlanish, tafakkur jarayonlarini saqlash va hokazolar dalolatdir. Katta yoshdagi tilni yahshi odamlarga markaziy assotsiativ reaksiyalarni ustunligi xosdir (taqdim etilgan stimullardan 65% kam bo’lmagan holda).
Grammatik mezonlar nuqtai nazaridan ham ikki ko’rinishdagi javob reaksiyalarini ajartish mumkin: sintagmatik (gr.syntagma-aytilgan so’zning bir ma’noga mansubligi¹⁰) va paradigmatik (gr.paradeigma-bir so’zning shakli¹¹).
So’z-stimul va so’z-reaksiya orasidagi sintakmatik aloqa varianti deganda turli gramatik mezonlarga mos ot va sifat yoki fe’l va ravish oralig’idagi aloqalar tushiniladi. (Yaxshi - xatti-xarakat, yomg’ir - ketyapti).
Sinaluvchini paradigmatik reaksiyalari deganda bitta grammatik katigoriya (gr.katẽgoria-umumiy tushuncha¹²) chegarasidagi aloqa tushiniladi (yaxshi-yomon, yomg’ir-loy).
Sintagmatik reaksiyalarni kattalashuvi tafakkurni konpleksliligi, sinaluvchini bir qatorli ob’ekt va ularni belgilarini ajrata olmasligidan dalolat. L.C.Vgotiskiy fikriga ko’ra tafakkurni konpleksliligi bosh tafakkurni o’ziga xosligini tashkil etadi: Sinkretizimni (gr.synkrētismos-birlashish¹³) va konplekslilik (predmet yoki belgi uni toldiruvchi aksesuarlar bilan ko’riladi) (bolaga xos assotsiativ reaksiya: ekskavator-kavlaydi, o’g’il bola – urishadi, sut – oq). Katta yoshdagi o’zbek odamalarga paradigmatik assotsiativ raksiyalar ustunligi xosdir bu - 70% dan kam emasdir.
Sintagmatik reaksiyalarni kattalashuvi analitik operatsiyalarni yetishmasligini, tafakkurni infantilligidan (lot.infantilis-bolalarcha fikrlilik¹⁴) dalolatdir. Ba’zida bunga sabab, sinaluvshining individual psixolagik xususiyatlari xam bolishi mumkin (rassom tili bilan aytilganda asimmetriyasi-mosligini ongga tamon).
So’z – sitimullar leksik tuzimini kasbiy tamonlarini borliqqa emotsiyonal munosabati – ijobiy, salbiy, netiral: aniqlilik darajasi - abstraklilikni aks ettiradi. Ayrim amaliy aspektlarda, mos kiriminalistikada, voqeaga daxildorlilikni aniqlash uchun turli stimuullargga xar xil reaksiyalardan foydalaniladi.
Odatda bunday xolatda 2-4 ta netiral so’z (mos: tramvay deraza, sumka, maktab, sharaf, yomg’ir). Bunday eksperementlar uchun reaksiya vaqt ko’rsatgichi juda qimmatli xisoblanadi. Emotsiyanal so’zlarga odatda reaksiya vaqti keskin oshadi. Bu ba’zida 2,5 barobarga teng bo’ladi. Bunday xolatda psixolagik ximoya mexanizimlarni ishga tushishi extimoli yuqorilashadi.
Erkin assotsiativ eksperiment asosida xar hil sinaluvchilarni javob reaksiyalrini taqqoslab, eng kam uchragan usullarini topib xar qanday tilni (shu jumladan o’zbek tilini) assotsiativ me’yorlarini qurilishi aniqlash mumkun. K.Yungni ilk ekperimentlari shunga misol bo’ladi - u klinikadagi mijozlarni assotsiativ reaksiyalarni umummiy jihatlarini taqqoslagan. K.Yun assotsiytiv ekperimentlarida ko’proq qarindoshlar yoki bir kasb egalari qatnashganlar (unda-advokatlar qatnashgan bo’lib, ular bir hil reaksiya bildirganlar). Ma’lum bir stimulni semantik ko’pliklari maydonini tuzish mumkun. Buning uchun amerikalik psixolog olim Klod Noblni formulasidan foydalansa bo’ladi.

K=_{ } unda n- bir xil reaksiyalar miqdori

N-barcha reaksiyalar soni. Eksperimental ko’rsatkichlar asosida mustaqil semantik mikro turlarni qurish mumkin. Ular yordamida tilni semantik tushunishni formallashtirish oson bo’ladi. Masalan; ular “armiya” so’z stimul uchun bir nechta bir hil javob berilsa (“soldat”, “jang”, “buyruq” va hokazolar) unda “armiya” stimuli uchun semantik mikrotuzilma quyidagi ko’rinishda bo’ladi:


Armiya
Soldat jangga buyruq Intizom
General G’alaba Poyafzal (sapog)
Semantik mikrotuzilmalar begona til tizimini jamlash, aqliy faoliyat to’plash, yanada aniq va ifodali ta’sirli qilish (shu jumladan mashina yordamida) imkonini beradi. Bugungi kundagi dasturli tarjimalarga asoslangan so’zli tajimalar, tahrirlanmagan va semantik mikrotuzilmali so’zlarni jalb qilish kerakli darajada daga’al qilib qo’yadi. K.Yung tadqiqotlarini davom ettirayotgan ijtimoiy psihologiya sohasi vakillari natijasida sinaluvchilar qancha ko’p bir hil assotsiativ reaksiyalar berishsa, shuni-“birdamlik”, “jipslik” kabi ijtimoiy psixologik fenomen haqida so’z yuritsa bo’ladi debt a’kidlaydilar. Extimol, bu hodisa sabablarini aniq bir hil yo’nalishdan deb aytsa bo’lar.
Shu bilan birga bugungi ommaviy kommunikatsiya mutahhasislari ayniqsa amaliy masalalar bo’yicha shug’ullanuvchilar reaksiyalar, stimullar, maqola nomalari, reaksiyalarni bir hilligini tafakkurni quyi originallashuvi va shtamplashdan (nem.stampfe, it.stampa-shablon, trafaret¹⁵) dalolat deb biladilar. Ular diqqatni tortish uchun bashorat qiluvchi assotsiatsiyalardan qochish kerak deb ta’kidlashdilar.
Bunday eksperimentlar ona tili va begona tildagi assotsiativ reaksiyalarni psixologik tahlilida katta qiziqish uyg’otadi. Bunday eksperimentlar o’tkazishda datsavval erkin assotsiativ testni ona tilida o’qitiladi, keyin, bir oz vaqtdan so’ng boshqa tilda o’qitiladi. Odatda bu o’rganilayotgan til bo’ladi, lekin lingvistlarda (lot.lingua-tilshunos¹⁶) ikkinchi til ham bo’lishi mumkun. Agar u ikkinchi tilda ham birinchisi kabi erkin gapirsa ikkinchi holatdagi yo’riqnoma quyidagicha bo’ladi: “Taqdim etilgan so’z stimuli chet tiliga xosligiga birinchi nishon javob so’zini yozing. “Natijalarni tahlil qilinganda bundan oldin qisman mantiqiy va grammatik javob reaksiyalar turini taqqoslash kabidagi tuzilgan matritsa quriladi. Ko’pincha ayniqsa ikkinchi tilni to’liq o’zlashtirilmaganlik holatida periferik (gr.peripheria-markazdan uzoqda¹⁷) tasodifiy reaksiyalar soni keskin ko’tarildi. So’z stimulini takrorlash yoki uni tarjima qilishgacha borib. Shukixisobicha sintagmatik Grammatik reaksiyalar soni kamayadi. Chunki sinaluvchilar birlashgan kompleks tasavvurlarni egallash bosqichidan o’tmaganlar. Ona tili va chet tillaridagi reaksiyalar bir-biriga tushish koeffitsentini hisoblash maqsadga muvofiqdir. Bir qator mualliflar fikricha u har bir sinaluvchini bilishga undaydi.
_{ } . 100%

Koeffitsient 50% oshganda bilimining yuqori shaklida namoyon bo’ladi, u qancha yuqori bo’lsa shunga ikki va undan ortiq til strukturasini erkin qo’lashini isboti yuqori bo’ladi. Extimol qilinilishicha yagona senso’r perseptiv bazada assotsiativ reaksiyalar yoki to’liq bir-biriga to’ladi, yoki xech bo’lmaganda semantik fazo bo’yicha bir biriga to’ladi (mos, armiya “stimulga ruscha reaksiyalar, saldat”, engilishcha, general “bo’ladi). 50% kam kayfsenti biliing biri tarjimaviy, erkin muloqat qilish uchun yetarli bo’lmagan jarayonga ega bo’ladi. Shunisi qiziqki, ayrim ilmiy gratsiyon markazlarga mos. Kanadada bu assotsiativ eksperementni ilmiy garantlar uchun tit deb ataladi va uning natijalarini ko’ra bo’shqa mamlakatga kirib keluvchini mexnat va kasbiy kelajakini belgilashadi. Past norma ko’rsatgan kishilar faol xamkorlikni talab etmaydigan shu pastga talabgor bo’lishi mumkin. Erkin assotsiativ eksperment asosida “yakunlanmagan taklif” proektiv (lot.projectus-qndaydir shakl yoki predmetni shaklini chizish¹⁸) metodikasi asos topgan. Unda sinaluvchi bitta sitimul emas balki bir necha qo’shimchaligi gramatik bog’langa stimullar beriladi. Sinaluvchilar boshlangan gapni ma’no jixatdan yakunlashlari kerak. Kilinikada, yakunlanmagan gaplar” agresivlik, oilaviy munosabatlar testi kabi yaxshi tanishuv, shukabi assotsiativ erkin eksperementlar bilan sinaluvchilarni tanishtirish maqsadida, yakunlanmagan gaplar” testini fragmaentlari (lot.fragmentum-parcha¹⁹) taklif etiladi (bu testlar yordamida egusentrizim ulanadi”. Sinaluvchilar uchun vazifalar taklif qilingan so’zlarga ma’no jixatidan to’ldirish uchun bir nechta so’z qo’shing. Gap boshlarini namunalari quyda berilgan

1. …Vaziyatli 6. Bir necha yil oldin
2. Eng osoni … 7. Bu noto’g’ri
3. Qancha uzoqlashsa 8. Vaqti soati kelib
4. Solishtirganda 9. Asosiy muammo shundaki
5. Aslida 10. Eng katta
Eksperement natijalarini taxlilida “men” va uni tuslanish almashinishlarini miqdori (mening, menga, men uchun) ulanadi shu egosentum meyori xisoblanadi. Mavjud bo’lgan gurux meyorlar asosida aytish mumkinki 2-3 dan ortiq shaxs stimullarini shug’ullanilishini egosentumni ortish va o’sish yo’nalganlik dalolatda bo’ladi. Erkin assotsiativ eksperement asosida guruhdan juft assotsiativ test (lidrlar bilan proba o’tkazish) qurilgan va amaliyotda keng qo’llanilmoqda. Uning mohiyati shundan iboratki verbal stimullar bir paytta ikkala sinaluvchilari berishdi va ular bu paytta hayollariga birinchi kelgan so’zlar bilan javob berishlari kerak. Juft assotsiativ diadani lidrini aniqlash imkonini beradi: yandercha baland ovoz, o’ziga ishonch, reaksiya vaqtini qisqaligi, toxtalishlar kamligi, reaksiyalarni aksariyati markaziy va paradigmatic tiplari xosligi harakterlidir. Shu bilan birga o’z assotsiatsiyalarini guruhdagi sherigiga o’tkazishlik kuzatiladi.
O’quv sharoitida juft assotsiativ titni namoish variantini qo’llash qo’llash maqsadga muvofiq. Bu uchun ikkita sinaluvchi eksperimentator (o’qituvchi) ko’rsatmalarini bajaradi, qolganlar esa kuzatuvchi-dispert sifatida chiqadilar.
Sinaluvchilar uchun yo’riqnoma. “Taqdim etilgan so’z- stimulga hayolingizga kelgan birinchi kelgan so’z bilan javob bering”. Eksperimentni ikkala ishtirokchisini kuzatib ulardagi liderlik yoki orqadan ergashishlik hususiyatlari aniqlanadi.