Tо‘qimalar haqida umumiy tushuncha va ularning tasnifi (klassifikatsiyasi) Ma’ruza rejasi

I. Hosil qiluvchi (meristemalar):
1) uchki (apinkal);
2) yon (laterial):
a) birlamchi (prokambiy, perisikl);
b) ikkilamchi (kambiy, fellogen);
3) oraliq (interkalyar); 
4) jarohat (travmatik) 
tо‘qimalar. 
II. Qoplovchi 
tо‘qima: 
a) birlamchi (epiderma); 
b) ikkilamchi (periderma); 
v) uchlamchi (
pо‘kak)
III. Asosiy 
tо‘qima: 
1) Assimilyasiyalovchi 
tо‘qimalar; 
2) G‘amlovchi (zapas) t
о‘qimalar; 
3) Aerenxima (shamollatuvchi) t
о‘qimalar; 
4) S
о‘ruvchi tо‘qimalar; 
5) Ajratuvchi t
о‘qimalar: 
a) tashqi: bezsimon tuklar (trixomalar), 
о‘simtalar (emergenslar); 
gulshiradonlar (niktarniklar) va gidatodlar; 
b) ichki: ajratuvchi hujayralar (efirmoylari, smolalar, kristallar, taninlar 
bilan); 
kо‘p hujayrali moddalar tо‘plovchi joylar; smola agratma 
kanallari; 
sut yо‘llari (bо‘laklangan, yaxlit). 
IV. 
Mexanik (tayanch) 
tо‘qimalar:
1
A.Fahn.PlantAnatomy.NewYork.University.USA2011.3bob,50betdagi mavzu mazmunidan foydalanildi

---

 1) kollenxima; 
2) sklerenxima: 
a) tolalar; 
b) sklereidlar. 
V. 
О‘tkazuvchi tо‘qimalar:
1) ksilema (yog‘ochlik); 
2) floema (lub). 
Hosil qiluvchi – meristema t
о‘qima – meristema (yunon. meristos – 
b
о‘luvchi, ajratuvchi) hosil qiluvchi tо‘qima bо‘linish yо‘li bilan yangi tо‘qima hosil 
qilish xususiyatiga ega. Shu t
о‘qimaning bо‘linishi hisobidan о‘simlik tanasida 
yangi-yangi t
о‘qimalar hosil bо‘ladi va о‘sishi umr bо‘yi davom etadi. Hayvonlarda 
meristema t
о‘qimasi bо‘lmaydi, shuning uchun ham ularning о‘sishi chegaralangan. 
О‘simliklar mana shu xususiyatiga kо‘ra hayvonlardan farq qiladi. 
Meristemalar dastalabki yosh embrional t
о‘qimalar hisoblanib, ular 
о‘simlikning boshqa doimiy tо‘qimalarini hosil qiladi.
Meristema hujayralarining rivojlanish davri bir necha bosqichda 
о‘tadi:
1) intensif b
о‘linish, 2) hujayra qobig‘ining о‘sishi va vakuolalarning 
yiriklashishi, 3) hujayralarning ixtisoslashishi, ya’ni organizmda qolgan 
t
о‘kimalarning kelib chiqishi. 
Meristemadan hosil b
о‘lgan hujayralar bir necha marta bо‘linadi va doimiy 
t
о‘qimalardan biriga aylanadi. 
О‘simlik tanasida meristema har xil joylashadi. Rivojlanayotgan urug‘dagi 
embrion (murtak) dastlab birlamchi meristemadan iborat b
о‘ladi. Uning keyingi 
taraqqiyotida birlamchi meristema novdalarning uchki apikal (lot. apeks – uchki) va 
barcha yon yoki lateral (lot. latus - yon) kurtaklarda hamda ildizlarning uchiga yaqin 
joyda b
о‘ladi. О‘sish nuqtalarida inisial (lot. inisialis - boshlang‘ich) hujayralar 
b
о‘lib, ularni bо‘linishi natijasida meristema tо‘qimasi hosil bо‘ladi. Inisial hujayra 
y
о‘sin (mox) va ba’zi qirqquloqlarda bittadan, urug‘li о‘simliklarda esa bir nechta 
b
о‘lishi mumkin. Inisial hujayralar doimiy tо‘qimalarni hosil qiladigan 
meristemalarni yuzaga keltiradi. 
Apikal yoki birlamchi meristema 
о‘simlik organlarida joylashishi bо‘yicha 
uchki meristema hisoblanadi. Bu meristemaning b
о‘linishi natijasida novda va ildiz 
uzunasiga hamda yoniga qarab 
о‘sadi. О‘simlik shoxlanishi vaqtida har qaysi yon 
novda va yon ildiz inisial hujayralardan tashkil topgan meristemaga ega b
о‘ladi (16-
19 - rasmlar). 
Yon (lateral) meristemalar, apikal meristemasidan bir oz pastroqda joylashgan 
b
о‘lib, uning faoliyati natijasida halqasimon qatlam yuzaga keladi hujayralarning 
b
о‘linishidan birlamchi kambiy, perisikl hosil bо‘ladi. Boshqa yon meristemalar 
(kambiy fellogen) keyinroq yuzaga keladi, shuning uchun ham ularni shartli 
ravishda ikkilamchi meristema deb ataladi.

---