Тортинчоқлик психологияси

“Пашшани антиқа усул билан ҳайдаш” машқи /5 мин/
Машқ мақсади: гуруҳ иштирокчиларини ўзини эркинроқ тутишга, хаёлга эрк беришга ундайди.
Иштирокчилар хонада учиб юрган хаёлий пашшани антиқа, оригинал усул билан ҳайдашлари керак.(масалан: “Эй, пашша, дўстларинг учиб кетаяпти, етиб олмасанг қолип кетасан” ва шунга ўхшаш жумлалар).

“Топинг-чи, бу ким?” машқи /10 мин/

Машқ мақсади: болаларнинг бир – бирларини янада яқинроқ билиб олишга, чаққонликка ундайди.
Бунинг учун гуруҳни 3 гуруҳчага бўлиб олинади, ҳар бир гуруҳ, бошқа гуруҳ аъзоларидан кимнингдир 5 тадан кам бўлмаган характер хусусиятларини қоғозга ёзади, лекин ким ҳақда ёзганлигини, ҳатто ўғил ёки қиз болалигини ҳам ҳеч кимга айтмайди. Қолган иштирокчилар ёзилган характер хусусиятларига қараб гап ким ҳақда кетаётганлигини топишлари лозим. Агар гуруҳ гап ким ҳақида кетаётганлигини қанчалик тез топса, уни таърифлаган иштирокчи моҳир одам сифатида рағбатлантирилади.

“Массаж” машқи /5 мин/

Машқ мақсади: иштирокчиларда бир-бирларига ишонч пайдо бўлишида ва кайфиятнинг кўтарилишига ёрдам беради.
Иштирокчилар давра бўлиб кетма-кет туриб олишади. Бошловчи ўртага чиқиб, агар “Қуёш”- деса иштирокчилар бир-бирини елкаларига бармоқларини кенг очиб массаж қилишади, “Ойна артиш”- деса кафтлари билан елкаларини силашади, “Ари”- деса кўрсаткич бармоқлари елкаларига теккизиб чиқишади.

“Доира бўйлаб жумла” машқи /5 мин/

Машқ мақсади: тренинг иштирокчиларида нутқ воситаларидан фойдаланишга ёрдам беради.
Бир жумлани масалан: “Эртага қор ёғармиш” жумласини даврада ўтирган ҳар бир иштирокчи кетма-кет ҳар хил эмоционал оҳангда айтиб чиқади. Машқдан сўнг уни бажаришда қандай қийинчиликлар учраганини муҳокама қилиш мумкин.

“Анабиоз” машқи /5 мин/

Машқ мақсади: болаларда новербал сигналларни юбориш ва идрок этиш кўникмаларини ривожлантиришга йўналтирилган.
Гуруҳ тенг иккига бўлинади ва рўпарама-рўпара бир-бирига қараб туришади. Иштирокчилардан бири қотиб қолган одам ролини, рўпарадаги иккинчиси эритувчи одам ролини бажаради. Қотиб олган одам ўзини жонсиз-ҳиссиз одамдек тутади, эритувчи одам фақат имо-ишора, мимика ва пантомимика ҳисобига қотиб қолган одамни ҳаётга қайтариши керак (қотиб қолган одамга тегиниш, унга гапириш мумкин эмас). Қотиб қолган одамда бирорта эмоциянинг уйғониши. Унинг ҳаракатланиб бориши “тирилиш” аломати бўлиб ҳисобланиши мумкин.
“Жисмга айланиш” машқи /20 мин/
Машқ мақсади: ҳикоя асосида иштирокчига ўзининг англанмаган муаммоларини англашига ёрдам кўрсатиш мумкин.
Иштирокчилар олдида стол ёки стулга 10-15 та ҳар хил буюмлар – ручка, скрепка, мих, ўчирғич, ён дафтар ва ҳоказолар ёйиб қўйилади. Буюмлар сони иштирокчилар миқдоридан 3-5 тага кўпроқ бўлиши керак. Иштирокчилар ўзларига ёққан бирорта буюм ўрнига ўзини қўйиб, унинг номидан ўзи ҳақида қисқача ҳикоя қилиб бериши лозим. Масалан, “Мен ручкаман, ўқувчи – талабалар дўстиман. Мен ҳар хил рангда – қизил, яшил, кўк, қора ва бошқа рангларда бўламан. Ташқи кўринишим хилма- хил бўлиши мумкин, нархим ҳам турлича…….”
Бу жуда самарали машқ бўлиб, батафсил муҳокамани талаб этади. Муҳокамада қўйидаги саволлар ўртага ташланиши мумкин: “Кимнинг ҳикояси сизга кўпроқ ёқди?”, “Нима учун?”, “Танланган буюм ҳақида гапирганда нимани ҳис этдингиз?”, “Ўз ҳикоянгизда сизга нима ёқди-ю, нима ёқмади? Нега?”.
Қисқача эслатма: ҳикоя мазмунида озми кўпми иштирокчининг ички психологик муаммолари ўз аксини топиши мумкинлигига алоҳида эътибор бериш керак.

“Ўз фикрингни айт” машқи /10 мин/

Машқ мақсади: Бу машқ орқали болаларда ички руҳий ҳолатини билиб олишга ва бундай вазиятларда ўзини қандай ҳис қилишларини қисман билиб олиш мумкин.
Гуруҳ давра бўлиб ўтиради ва бошловчи гуруҳга қўйидаги саволларни беради. “синфдошларингдан кўпчилик болалар сенга дўстона муносабатда эканликлари ростми?”, “Гоҳида сени ўқитувчи жавоб беришга чақирганда кучли ҳаяжонланасанми?”. Ҳар бир иштирокчи саволларга ўзини мустақил фикрини айтиш керак.
“Ўзингизни эркин ҳис қилинг” машқи /10 мин/
Машқ мақсади: ички руҳий зўриқишни бартараф этишга, тинчлантиришга, хавотирланишни бартараф этишга ёрдам беради.
Бу машқни бажаришдан аввал бошловчининг ўзи ўқувчилар кўринадиган жойга ўтириб бир қатор кўрсатиб, тушунтириб ўтиши керак. Даврада ўтирган иштирокчиларга кўзларини юмушни айтилади ва бошловчининг қўйидаги сўзлари орқали иштирокчилар кетма-кетликда бажаришлари керак. “Айтган машқларни диққат билан тинглаб мен билан бажаришга ҳаракат қилинг”.

• 
  Қўлларингизни қаттиқ қисинг.....янаям қаттиқ....... қўлларингизни очинг.
  
• 
  Қорнингизни ичингизга тортинг, бир муддат ушлаб туринг....... ўзингизни эркин қўйинг.
  
• 
  Тишларингизни қаттиқ бир-бирига босиб туринг.........янаям қаттиқ..........ўзингизни эркин қўйинг.
  
• 
  Кўзларингизни қаттиқ юминг.........янаям қаттиқ.............кўзларингизни эркин ҳолга келтиринг.
  
• 
  Нафас олинг чуқур..........бирпас ушлаб туринг...............нафас чиқаринг.
  
• 
  Қўл ва оёқларингизни қаттиқ таранглаштиринг.........эркин ҳолатга келтиринг.
  

“Бузуқ телефон I ” машқи /5 мин/

Машқ мақсади: диққатни чархлашга, тез фикрлашга ёрдам беради ва мулоқотчанликни оширади.
Иштирокчилар давра бўлиб ўтирадилар, бошловчи ёнидаги иштирокчининг қулоғига бир гап айтади, у иштирокчи ҳам ёнидаги ўртоғига қандай тушунган бўлса етказади. Ўйин шу тариқа давом этади. Охирги гап бошловчининг ўзига етиб келиши керак. Бирон-бир иштирокчига ишонган ҳолда ўйинни давом эттиришни таклиф қилиш керак. Қўйидаги гап ёки тез айтишни айтиш мумкин: “ Ғани ғилдиракни ғилдиратди”, “Менга ўқиш ва математика китобини олиб кел” ва ҳоказо.
“Ишонч паравози”/10мин/
Машқ мақсади: иштирокчилар ўртасида ишончни пайдо қилишга, эътиборлироқ бўлишга ва хавотирланишни бартараф этишга ёрдам беради.
Барча иштирокчилар бир қаторга тизилишади. Биринчи иштирокчидан ташқари гуруҳ аъзоларининг ҳаммаси кўзларини юмишади ва бир-бирларининг белидан ушлаб олишади. Биринчи иштирокчининг вазифаси- “паравоз”ни хона бўйлаб тўсиқлар (йўллар) орасидан олиб юриш, қолганлар эса олдиндаги иштирокчининг ҳаракатларига мос равишда тўсиқлар орасидан уринмай-суринмай ўтишлари даркор.

“Комплимент - совға” машқи /5 мин/

Машқ мақсади: бу машқ гуруҳда илиқ эмоционал муҳитни шакллантириш, иштирокчиларнинг бир-бирини тушуниш даражасини ошириш учун хизмат қилади.
Ҳар бир иштирокчи доира бўйлаб ўзидан кейин ўтирган иштирокчига “Менга сендаги.........ёқади” тарзида ифодаланувчи гапдан фойдаланиб самимий комплимент айтади ва имо-ишора билан қандайдир совғани топширади. Совғани қабул қилган томон қўшнисининг имо-ишоралари асосида унга қандай совға топширилганини топади.

“Эслаб қол” машқи /10 мин/

Машқ мақсади: хотирани мустаҳқамланишига, диққатлироқ бўлишга ундайди.
Гуруҳ иштирокчиларидан бирини хонанинг ўртасига чиқишни сўралади. Қолган иштирокчилар ўзларига қандай ранг ёқишларини кетма-кет айтиб чиқишади. Ўртада турган иштирокчи уларни кузатиб, эслаб қолишга ҳаракат қилиши керак ва бир муддат кўзларини қўллари билан беркитади. Бундай вақтда ўтирган иштирокчилар тезлик билан ўринларини алмаштиришлари лозим. Кейин уларни қандай ранг танлаганликларини эслаб, айтиб чиқиш керак бўлади.
Машқни янада қизиқарли олиб бориш учун ҳайвон ва гуллардан ҳам фойдаланишлари мумкин.

“Сиам эгизаклари” машқи /10 мин/

Икки иштирокчи бир-бирининг белидан ушлаб, бир-бирига яқин бўлган оёқларини ўзаро жуфтлаб турадилар. Бошловчи турли топшириқлар беради. Масалан: латтани олиб доскани артиш ёки столдаги бирор нарсани кимгадир узатиб юбориш. “Сиам эгизаклари” топшириқни бажарадилар.
Машқ ҳамкорликда фаолият юритиш учун зарур кўникмаларни ривожлантириб, унинг сўнгида муҳокама ўтказиш, машқда нима қийин бўлгани, топшириқларни бажаришда қандай ҳиссиётлар уйғонганини сўраш, тавсия этилади.
“Ёмғир” машқи /20 мин/
Машқ мақсади: кайфиятни кўтаради, ҳаракатчанликни оширади, гуруҳда илиқ муносабатни яратишга ёрдам беради..
Иштирокчилар айлана кўринишида туриб олишади. Бунда жимлик ҳукм суриши керак. Бошловчи “Ҳозир сиз ёмғир товушини эшитасиз, лекин бунинг учун менинг ҳаракатларимни такрорлашингиз керак”, - дейди. Бошловчи ўртада туриб ҳар бир иштирокчининг олдига келади ва унинг кўзига қараб, муайян ҳаракатларни бажариб кўрсатади. Ҳар бир иштирокчи токи бошловчи бутун даврани айланиб келиб бошқа ҳаракатни кўрсатмагунича шу ҳаракатни бажариб туриши зарур.
Ҳаракатлар:
- кафтларни бир-бирига ишқалаш;
- бармоқларни қирсиллатиш;
- тиззаларни шапатилаш;
- тиззаларни шапатилаш, оёқларни дўпиллатиш;
- тиззаларни шапатилаш;
- бармоқларни қирсиллатиш.
“Биласанми, менга сенда нима ёқади?” машқи /15 мин/
Машқ мақсади: бу машқ гуруҳда психологик илиқ муҳитни яратишга имкон беради ва иштирокчиларнинг бир-бирига бўлган муносабатларини янаям мустаҳкамлашга ёрдам беради.
Иштирокчилар икки қатор юзма-юз бўлиб ўтирадилар ва галма-галдан бир-бирларига қараб қўйидаги сўзларни айтишлари керак, масалан: “Менга сенда ҳаракатчанлигинг, яхши баҳоларга ўқишинг, қизғанчиқ эмаслигинг ёки бошқа яна ижобий фикрлар айтиш мумкин”. Ҳамма иштирокчилар айтиб бўлгандан кейин бошловчи ҳар бир боладан ўзига нисбатан эшитган мақтовдан ўзини қандай ҳис қилганини сўраб чиқади.