Toshboyeva sh. K

Nazorat savollari

1. 
   Sirt taranglik deb nimaga aytiladi?
   
2. 
   Suyuqliklarning sirt tarangligini qanday usulda aniqlash mumkin?
   
3. 
   Nima uchun temperatura o’zgarishi bilan sirt taranglik ham o’zgaradi? Sababini tushintiring.
   
4. 
   Suyuqlik qanday qilib kapillyar naydan yuqoriga ko’tariladi?
   
5. 
   Kapillyar naydagi suyuqlik meniskining qovariq va botiq bo’lishi sabablarini tushintiring.
   

Laboratoriya ishi №8

Fotokolorimetriya haqida tushuncha
Ranglarni solishtirib ko’rish uchun yuqorida bayon qilingan vizual metodlardan tashqari, yana boshqa metodlar ham qo’llaniladi. Masalan,

J_t=J₀*10^-EhC

tenglamadan ko’rinadiki, eritmadan o’tgan yorug`lik intnsivligi faqat konsentratsiya (C) yoki eritma qavati balandligi (h) o’zgarishi bilan o’zgarib qolmay, balki eritmaga kiruvchi yorug`lik oqimi intensivligi (J₀) o’zgarganda ham o’zgaradi. Yorug`lik nurlari eritmaga tushishdan avval maxsus diafragmalarning teshiklaridan o’tadi; ana shu diafragmalardan foydalanib, J₀ qiymatini o’zgartirish mumkin.

Bu prinspga asoslanib, diafragmalar metodi tuzilgan, lekin biz uni bu yerda mukammal bayon etmaymiz.

Biz bu yerda fotokolorimetriya haqida ham faqat umumiy tushuncha beramiz, xolos.

Fotokolorimetrik aniqlash ishlarida fotoelementning yorug`lik sezuvchi sirti yoritilishi natijasidapaydo bo’ldaigan va zanjirdagi galvanometryordami bilan yozib olinadigan fototok kuchiga qarab, eritmadan o’tgan yorug`lik

Intensivligi haqida fiktr yuritiladi. Aniqlash ishi maxsus asboblarda—fotokolorimetrlarda olib borildi. Fotokolorimetrlar 2 xil bo’ladi: “bir yelkali” va “ikki yelkali” fotokolorimetrlar.

A.L.Davidov sistemsidagi bir optic yelkali fotokolorimetrning sxemasi ko’rsatilgan. Chul/anish lampasi (1) dan chiqqan yorug`lik linza (2) yordamida parallel nurlar dastaasiga aylantiradiva tegishlicha tanlab olingan yorug`lik filtri (3) dan hamda kyuveta (4) dagi sinaladiganeritmadan o’tib, fotoelemet (5) ga tushadi. Fotoelement esa kalit (6) orqali galvonometr (7) ga ulangan bo’ladi. Yorug`lik manbai sifatida avtomobil fonarining lampasiga o’xshash 6-12 (8) ga mo’ljallangan va akkumulyatorlar batareyasi (9) dan tok oladigan lampa xizmatr qiladi.

Asbob aniq ishlashi uchun yorug`lik intensivligi o’zgarmasligi kerak. Lampaning cho`lg`anish darajasi zanjirga ulangan ikkita reostat yordamida bilan rostlanadi (11reostat dag`al rostlash uchun, 8 reostat esa aniq rostlash uchun mo’ljallangan).

Aniqlash ishini bajarishda kyuveta (4) suv bilan (yoki “salt tajriba” eritmasi bilan) to’ldiriladi. Kalit (10) yordamida lampa (1) yoqilgandan keyin reostatlar (11 va 8) vositasida lampaning cho’glanish darajasi rostlanib, galvanometr strelksi shkalaning 100-bo’lmasiga to’g’ri keltiriladi. Bundan keyin suv bilan (yoki “salt tajriba” eritmasi) kyuvetadan to’kib tashlanadi.

Kyuvetaga (reaktiv qo’shib bo’yalgan) sinaluvchi eritma solinib, galvonometr streljkasi to’xtagan bo’lma (a_sin) yozib olinadi . galvonmometr strelkasi o/ish kattaligi fotoelementga tushayotgan yorug`lik intensivligiga proporsional bo’lganligi uchun, tajribada topilgan ma’lumotlardan eritmada rangdor modda borligi tufayli vujudga kelgan optic zichlikni (D_sin) ni hisoblash mumkin. Eritmaning optic zichligi quyidasgi formula bilan topiladi:
D_sin=1g
Binobarin eritmaning optic zichligi (eritma qavatining qalinligi o’zgarmas bo’lganda). Lambert-Beer qonuniga muvofiq, aniqlanuvchi elementning eritmadagi konsentratsiyasi(C_cin) ga proporsional ekan, standart eritma bilan ham ana shunday tajriba o’tkazib, uning optik zichligi quyidagicha hisoblab chiqarilgandan keyin:

D_st=1g

Ana bunday yozishimiz mumkin:

C_sin D_sin

C_st D_st yoki D_sin

C_sin=C_st D_st

Lekin aniqlanuvchi elementning turli konsentratsiyalariga to’g’ri keladigan optic zichliklarni (konsentratsiyalari asta-sekin ortib boradigan bir qator eritymalardan foydalanib) bir yo’la aniqlab olsak, ancha qulaylik tug`iladi. Bunda topilgan ma’lumotlarasosida “kilibrlash diagrammaasi” tuziladi va bu diagrammadan esa aniqlanuvchi element konsentratsiyasini grafik usulda topish uchun foydalaniladi.

Ikki yelkali yoki boshqacha aytganda, differinsial fotokolimetrlar yuqorida tasvirlangan bir yelkali fotokolorimterlardan shu bilan farq qiladiki, ularda bitta yoru/lik manbai va har qaysisi alohida diafragma bilan ta’minlangan ikkita bir hil hamda simmetrik optik sistemalar bo’ladi. Ikkala fotoelement umumiy sxemaga kompensatsion tarzda ya’niulrda hosil bo’ldadigan fototoklar yo’nalishi bir-biriga qarama-qarshi bo’linadigan tartibda ulanadi.

Shu sababli standart va sinalgan eritmalarning ranglari birdek bo’lsa bulardan o’tgan yorug`lik fotoelementrlarga borib, birdek kuchdagi fototoklar hosil qilladi va bu toklar bir-birini kompesatsiya qiladi. Natijada, galvonometr strelkasi nolda qoladi; buesa ikkala eritmadan o’tgan yorug`liklarning intensivliklari birdek eknligini ko’rsatadi. Aksincha agaer eritmalarning intensivliklari bir-biridan ozgina bo’lsa-da farq qilsa hosil bo’ladigan fototoklarning kuchlari ham bir-biridan farq quladi; bu farq yoki galvonometr strelkasining ogish kattaligi bilan o’lchanishi yoki diafragmalardan biriga birlashtirilgan maxsus hisoblash barabani yordamidamuvozanatlan8ishi mumkin. Bu asbobning afzalligi shundaki, analiz natijasi lampaning cho’g`lanish tarmog`ida kuchlanishnig o’zgarihiga bog`liq bo’lmaydi.

Xotimada shuni aytib o’tish kerakki, hajmiy analizda tirlashning ekvivalent nuqtasini aniqlash uchun fotokolorimetrikmetoddan fodalaniladieneregiyasi.

Kolorimetriya va fotokolorimmetriyaning nazariya va metodlari maxsus qo’llanma va maqolalarda mukammal bayon etilgan.
MIS SULFAT ERITMASIDAGI MISNI ANIQLASH

Misni kolorimetrik usulda turli metodlar yordamidaaniqlash mumkin Ular ichida eng ko’p qo’llaniladiganlari ammiakli va ferrosianidli metodlardir.

Ammakli metodda rang hosil qiluvchi reaktiv sifatida NH₄OH eritmasidan foydalaniladi, chunki bu modda Cu⁺² ion bilan koordinatsion sonlari turlicha bo’lganammiakli rangdorbir necha kompleks hosil qiladi. Kolorimetrik aniqlashda odatda [Cu(NH₃)₄]­­ ⁺² va [Cu(NH₃)₆] komplekslar hosil bo’ladi, masalan:

Cu⁺² + 4NH₄OH = [Cu(NH₃)₄]⁺2 + 4H₂O

[Cu(NH₃)₄] ⁺² ionning beqarorlik konstantasi 5*10^-14 ga teng. Misni ammiakli metod bilan nikel va kobalt xalaqi t beradi (Ular ham ammiak bilan rangdor komplekslar hosil qiladi). Ammiak bilan reaksiyaga kirishib, qiyin eruvchan gidroksid cho’kmalar hosil qiladigan kationlar (masalan, Fe⁺³ Al⁺³ Pb⁺² Sn⁺² Bi⁺³ Hg⁺²) ham misni aniqlashga halaqit beradi. Bu katiolarning u qadar katta bo’lmagan miqdorlarini ammiak bilan cho’ktirish orqali ularni Cu⁺² kationidan ajratish mumkin.

Ferrosianidli metod Cu⁺² ion bilan kaliy ferrosianid K₄[Fe(CN)₆] orasida boradigan quyidagi reakisiyaga asoslangan:

Cu⁺² + [Fe(CN)₆]^-2 = Cu₂ [Fe(CN)₆]

Hosil bo’lgan mis ferrosianid qiyin eruvchan moddadir; u Cu⁺² ionlar konsen tratsiyasi ancha katta bo’lganda qizil-qo’ng`ir tusdan to sariq tusgacha bo’lgan colloid eritmasi hosil bo’ladi. Bu rang (sariq rang) nihoyatda qattiq suyultirilgan eritmalarda uzoq vaqt sezilarli drajada o’zgarmay qoladi.

Ranglarni solishtirib ko’rish uchun yuqorida ko’rsatilgan mwtodlarningbiridan foydalanish mumkin.

Quyida bayon qilingan amaliy ishda standart serialar metodidan foydalanilgan.

CuSO₄ ning standart eritmasi. Qayta kristallangan xmiyaviy toza mis sulfat CuSO₄ *5H₂O dan 3.927g tortib olingan. 1l sig`imli o’lchov kolbasida eritiladi. Gidrolizga yo’l qo’ymaslik uchun eritmagasolishtirma o g`irligi 1.84 bo’lgan sulfat kislotadan 5 ml quyiladi va eritma kolbaning belhisigacha suyultirilib, yaxshilab aralashtiiladi. Bu eritmaning 1millilitrida 1,0 mg mis bo’ladi.

Kolorimetrik shkala tayyorlash. Si g`imi25-30ml bo’lgan mutlaqo bir xil 11ta probirka oling; shishaga xat yozadigan qalam bilan ularning har biriga 20ml hajmni ko’rsatadigan belgi qo’yib chiqing. Probirkalarni distillangan suv bilan chayqab, ularning har biriga 5ml li o’lchov pipetkasi yoki byuretka bilan o’lchab CuSO₄ ning standart eritmasidanquyidagi hajmlarda soling.

Probiralar nomeri: . . . 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Standart eritma hajmi

ml hisobida: . . . . . . 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0 3.5 4.0 4.5 5.0

Probirkalardagi eritmalarga suv qo’shib suyuqlik hajmini 8-10ml ga yetkazgandan keyin, NH₄OH ning 2n eritmasidan tomchilatib qo’shib, suyuqlikdagi H₂SO₄ ni neytrallang NH ₄ OH eritmasidan eng oxirgi tomchisi qo’shilganda arlashtirganda yo’qolib ketmaydigan loyqa hosil bo’lishi kerak. So’ngra har qqaysi probirkaga NH₄OH ning 2n eritmasidan 5.0ml solib probirkadaghi belgiga yetguncha suv qo’shib eritmalarni suyultiring va aralashtiring.

Tayyorlangan kolorimetrik shkala ammiak uchib ketishi tufayli o’zgarib qolmasligi uchun probirkalarning o g`zini probkalar bilan mahkam berkitib qo’yish kerak.

Aniqlash tartibi. Sigimi 100ml bo’lgan o’lchov kolbasiga sinaladigan
GETEROGEN SISTEMALI KIMYOVIY REAKSIYA MUVOZANATI

Yuqorida bayon etilgan sistemalar(gazlar aralashmasi yoki suyuqliklar- eritmalar) gomogen sistema deb faraz qilinadi. Bazan reaksiyada ishtirok etadigan moddalar turli agregat holatda, yani sistema geterogen bo’lishi mumkin. Masalan sistemada gazlar bilan bir vaqtda suyuqlik yoki qattiq holdagi modda mavjut bo’lsin. Bu vaqtda reaksiya gaz fazada boradi, yani suyuq va qattiq moddalarning bu/larigina reaksiyaga kirishadi. Ma’lumki, muayyan moddaning bug` bosimi moddaning miqdoriga bog`liq bo’lmasdan, faqat tempraturaga bog`liq vama’lum tempraturada turg`un kattalik bo’ladi. Shunga ko’ra, reaksiyaning borishiga qaramasdan suyuq va qattiq moddalarning pasial bosimi reaksiya davomida va muvozanatda turg`un kattalik bo’lib qoladi

va muayyan moddaning to’yingan bug’ bosimiga teng bo’ladi:

aA+bB↔dD+gG reaksiyada B qattiq modda bo’lsin. Bu reaksiya uchun;

(V.18)

Bu tenglamada P_B-turg`un kattalik bo’lgani uchun uni tenglama ning chap tomoniga o’tkazaylik, ya’ni K`_p P_B qconst qK_p bo’lsin ( K`_p-ham tur/un kattalik ). Shunday qilib,

(V.19)
Geterogen sistemalarda konsentrlangan,yani suyuq va qattiq moddalarning parsial bosimi(yoki konsentratsiyasi ) muvozonat konstansasi ifodasiga kirmaydi.

Masalan ,FeO + CO ↔ Fe +CO₂ uchun Kp = Pco₂ / Pcobo`ladi .

NH₄Cl _(q)↔ NH_3(g) + HCl_(g) uchun K_p=P_NH3∙ P_HCl bo’ladi.

CaCO₃ ning termik dissotsiatsialanishi:

CaCO₃ ↔CaCO₃ uchun K_p=P_CO2 bo’ladi. Demak, har qaysi tempratura uchun P_CO2kattaligi turg`un qiymat bo’lib, u sistemadagi kalsiy karbonat va oxakning miqdoriga bogliq emas. Bu muvozanat bosim- moddaning dissotsilanish bosimi deyiladi. Ana shunday, yani mahsulotlardan biri gazsimon modda bo’lgan reaksiyalar ko’p uchraydi. Kiristallogidrat, amiak bazi bir oksidlar, sulfidlar v h k larning dissotsiyalanishi bunga misol bo’ladi. Agar reaksiya mahsulotlari dastlabki moddalar bilan suyuq yoki qattiq eritma hosil qilmasa, dissotsiyalahish bosimi faqat tempraturaga bo/liq bo’lib, sistemadagi kondensatlangan moddalar miqdoriga bo/liq bo’lmaydi. Lekin moddalarning tuzilishiga – kiristal shakliga, sirtining tabiatiga ham bo/liq bo’ladi.


Laboratoriya ishi №9
MOLEKULALARNING QUTBLANISHI

MOLEKULALARNING QUTBLANISH QONUNIYATLARI
Molekula (atom, ion) neytral, musbat va manfiy zaryadlangan zarrachalardan (neytronlar + protonlar= nuklonlar va elektronlar) tashkil topgan. Ikki xil molekulalar farqlanadi-zaryadlar simmetrik (H_2,CH_4, C₆H₆ va boshqalar) va nosimmetrik (HX, CN₃X, C₆H₅X; X- galogen va boshqalar) taqsimlangan. Bular – qutbsiz va qutbli molekulalar. Qutbli molekulani dipolli yoki dipol deb ham ataladi.

Ikki atomli dipo`l atomlarining birida ortiqcha manfiy, ikkinchisida xuddi shunday musbat zaryadlar bo’ladi. Natijaviy zaryad albatta nolga tengdir. Ko’p atomli molekulalarda ortiqcha musbat va manfiy zaryadli sohalar mavjud bo’ladi. Ammo bu erda ham zaryadlarning ikkita markazini ko’z o’ngimizga keltirishimiz mumkin.

Zaryad + ning zaryadlar orasidagi masofa ga ko’paytmasi dipol momenti deyiladi:

=q * (1)

Dipol momentiga manfiy zaryaddan musbat zaryadga yo’nalgan vektor sifatida qarash kerak (kimyoda odatda teskari yo’nalish qabul qilinadi). Agar molekula ko’p atomlardan tashkil topgan bo’lsa, uning dipol momenti vektor summa sifatida aniqlanadi.