Toshboyeva sh. K

Ishning hisoboti. 1 . Millimetrli ko/ozga sovish chiziqlarini chizing 2. Naftalin –difenilamin sistemasining suyuqlanish diagrammasini tuzish, evtektikalar qotish temperaturasi va sistemaning tarkibini aniqlash.
Laboratoriya ishi № 12.1

Noma’lum tarkibli aralashmalar termik analizi

O’qituvchidan noma’lum tarkibli aralashmalar olinadi. Ularning termik analizi ham xuddi ma’lum tarkibli aralashmalardagi kabi o’tkaziladi. Olingan natijalar o’qituvchiga ko’rsatilib qilingan ishlar haqida hisobot beriladi.

Nazorat savollari.

1. 
   Sistemaning sovish tezligi kanday omillarga boglik?
   
2. 
   Aralashmalarning sovish chizigi toza moddaning sovish chizigidan nimasi bilan fark kiladi?
   
3. 
   Evtektikalar kanday uziga xoslikga ega?
   
4. 
   Sistemaning suyuklanish diagrammasi orkali nimalarni aniklash mumkin?
   

Laboratoriya ishi № 13

Ekstraktsiyalash

Taqsimlanish qonuni estraktsiyalashda, ya’ni erigan moddani shu modda eritilgan erituvchi bilan aralashmaydigan va shu bilan birga ajratib olinishi kerak bo’lgan moddani shu erituvchiga nisbatan ko’proq miqdorda eritadigan erituvchi organik moddalar uchun bunday erituvchi sifatida dietil efir, anorganik moddalar uchun esa suv ishlatiladi.ajratib olish darajasini oshirish uchun ekstraktsiyalanuvchi moddani ikkala fazada mavjud bshlgan molekulyar holatga shtkazish maqsadga muvofiq.Masalan, kuchsiz organik kislotani ajratib olish uchun mineral kislota qo’shish yshli bilan uning dissotsilanish darajasini kamaytirish foydali, bunda organik kislotaning dissotsilanmagan molekulalari to’laroq ajratiladi.Organik moddalarning suvdagi eruvchanligi tuzlar ishtirokida sezilarli pasayadi, bunda tshlaroq ajratish maqsadida ham keng foydalaniladi.

Ekstraktsiyalovchi moddaning bir necha ulushida ketma –ket adratib olinishini ta’minlashning foydali ekanligini oson kshrsatish mumkin.Haqiqatdan, agar V dm³ eritmada ( 1 faza) v dm³ dan ekstragentning ( ajratish uchun ishlatiluvchi erituvchi) n ulushi orqali ajratilishi kerak bshlgan ( 11 faza) g₀ g modda boshlasa va taqsimlanish koeffitsent k- ga teng bshlsa, unda birinchi marta ekstraktsiyalangandan so’ng eritmada g₁ ga ajratilmagan modda qoladi, ekstrakt (ajratilgan modda) ga esa (g₀-g₁) ga modda shtadi, ya’ni

c¹ g¹/ M₁V

k = — = —————

c¹¹ (g₀-g₁)/M₁v

va

kV

g₁ =g₀ ———

vQkV

Ikki marta ekstraktsiyalangandan keyin eritmada g₂ g ajratilmagan moda qoladi, ekstraktsiyaga esa ( g₁- g₂) g modda o’tadi, ya’ni

g₂/V g₂v kV kV

k = ———— = —————; g₂ = g₁ ———— = g₀ (————)²

(g₁ –g₂)v V (g₁-g₂) v+kV v+kV
n marta ekstraktsiyalangandan so’ng eritmada ajratilmagan moddadan
kV

g_n = g₀ (———)ⁿ (19)

v +kV

(g) qoladi va hammasi bo’lib g =g₀ -g_n g ajratilgan bo’ladi:

kV

g = g₀ [1- (———)ⁿ] (20)

v+kV

Xuddi shu hajmdagi (nv) erituvchi Bilan bir marta ekstraktsiyalangandan keyin ajratilmay qolgan qism (g):

g_nv =g₀kv/ (nv+kv).
(19) va (21) larning analizidan g_nv> g_n ekanligi kelib chiqadi.
Ishning bajarilishi:

Taqsimlanish koeffitsentini aniqlash
Taqsimlanish koeffitsntini tajribada qo’yidagicha aniqlash mumkin. O’lchov kolbasida o’rganilayotgan kislotaning tegishli erituvchidagi eritmasi tayyorlanadi. Sirka va xlorid kislotalari bilan ishlaganda suv erituvchi bo’lib xizmat qiladi; benzoy, salitsil va shunga o’xshash kislotalar bilan ishlaganda esa, organik erituvchilar ishlatiladi. Olingan eritmani ketma-ket suyultirib, yana bir necha (2-3) ishchi eritmalar tayyorlanadi va ular qopqoqli kolbaga quyib qo’yiladi. Har bir tayyorlangan eritmalarga bir xil miqdordagi ikkinchi erituvchidan solinadi, kolbaning o/zini yopib, 40-45 min davomida chayqatiladi, shundan so’ng suyuqliklar to’la qavatlanguniga qadar tinch holatda qoldiriladi. Chayqatilgan vaqtda kolbaning qopqo/ini ushlab turish lozim va vaqti vaqti bilan ehtiyotlik bilan bir oz ochib turiladi.

Qavatlarga bo’luv varonkalari yordamida ajratiladi .Har bir qavatdan bir nechtadan namuna olinadi.Titrlash uchun namunalarni olishda bo’lish varonkalari o’rniga pipetkalardan foydalanish mumkin. 5 sm³ hajmli pipetka yordamida, CH₃COOH va NSI lar bilan ishlaganda esa, 2sm³ li pipetka bilan, organik qavtdagi suyuqlikni tortib olmaslik maqsadida, ehtiyotlik bilan suv qavatidan namuna olinadi.Agar suv qavati pastda bo’lsa, yuqoridagi qavatdan pipetkaga eritma o’tib ketmasligi uchun pipetkaning yuqoridagi teshigini barmoq bilan berkitiladi va ikkinchi qo’l bilan pipetkaning zo’ldiri isitiladi va eritmaga pipetka kolbaning tagiga etguncha tushiriladi.Bu holda pipetkaning ichidagi havo qizib kengayadi va uning ichiga yuqoridagi suyuqlikning o’tishiga qarshilik qiladi.

Ajratib olingan namuna titrlash uchun kolbaga quyiladi,unga 2-3 tomchi indikator va ~ 20sm³ distillangan suv qo’shiladi va NaOH eritmasi bilan titrlanadi.Xuddi shunday yo’l bilan organik qavatdan ham 5sm³ dan namunalar olinadi va qopqoqli kolbalarga solinadi,ularga indikator va ~20sm³ distillangan suv qo’shiladi, chayqatiladi, keyin suv qavatidagi ushbu indikatorga xos rang paydo bo’lguncha va u chayqatilganda yo’qolmaydigan holatga kelgtsuncha sekin- asta titrlanadi.Titrlash bir xil natijalar olingunigacha ikki- uch marta takrorlanadi.

Suyultirilgan eritmalar bilan ishlaganda titrlash uchun olinayotgan namunalarning hajmini 2-3 marta oshirish foydali.

Har bir qavatdagi tekshirilayotgan moddaning kontsentratsiyasi qo’yidagi

v₂ –v₁

c_i = ————c (22)

v

tenglama Bilan aniqlanadi, bu yerda v₁ va v₂ titrlashdan oldingi va keyingi byuretkada olingan o’lchov (hajm) lar, sm3; v titrlash uchun olingan eritmaning hajmi, sm3; s - ishqorning kontsentratsiyasi, M.

Organik erituvchilarni tutgan hamma eritmalar alohida kolbaga qo’yiladi.Ish tugagandan so’ng roganik erituvchi suv qavatidan ajratiladi, 2-3 marta suv bilan yuviladi va qoldiqlar saqlanuvchi kolbaga solinadi.

Taqsimlanish koeffitsenti yuqoridagi tenglamalar (2), (12), (18) ning biri yordamida hisoblanadi, turli kontsentratsiyalar uchun k ning o’zgarmas qiymatini aniqlovchi tenglama tanlab olinadi.

Organik erituvchidagi kislotalarning assotsilanish konstantasini aniqlash
O’rganilayotgan kislotaning suvdagi bir necha (4-5 ta) eritmasi (xuddi avvalgidek) tayyorlanadi, ular organik erituvchilar bilan qo’shiladi va yaxshilab aralashtirib, tinch holatda qoldiriladi, so’ngra analiz qilinadi.Tajriba natijalari jadvalga yoziladi. K_as ni aniqlash uchun (16) yoki (17) tenglamalardan foydalaniladi.
Kuchli elektrolitning suv fazasidagi aktivlik koeffitsentini aniqlash
Suv va organik qavatlarni odatdagicha tahlil (analiz) qilib, natijalarni jadvalga yiqqandan so’ng, ular (11) – ( 13) tenglamalarga asosan ishlanadi va ekstrapolyatsiyalanadi.
Ekstraksiyalash jarayonini tekshirish
Moddani ekstraktsiyalash tanlangan erituvchining bir necha ulushlari bilan olib boriladi. Oxirgi marta ekstraktsiyalangagdan so’ng, eritmada qolgan moddaning miqrodi titrlash orqali aniqlanadi va (20) tenglama yordamida taqsimlanish koeffitsenti yoki erigan moddaning boshlan/ich miqdori hisoblanadi.
O’lchashlarning xatoliklarini baholash
Taqsimlanish koeffitsentini aniqlashdagi xatolikni (2) chi tenglamaga asosan

∆ k ∆ c¹ ∆c¹¹

—— = —— + ———

k c¹ c¹¹

form∆uladan hisoblanadi.

Taqsimlangan moddaning kontsentratsiyasi (22.) tenglama orqali aniqlangani uchun aniqlashdagi xatolik kontsentratsiya uchun

∆s_I 2 ∆V ∆ v ∆c

—— = ———— + —— + ——

c₁ v₂ –v₁ v c

taqsimlanish koeffitsenti uchun

∆k 2 ∆v¹ ∆v¹ ∆c 2∆v¹¹ ∆v¹¹ ∆ c

—— = ——— + —— + —— + ———— + —— + ——

k v¹₂ –v¹₁ v¹ c v¹¹₂ –v¹¹₁ v¹¹ c

Ko’rsatilgan usul Bilan ish bajarilganda titrlash uchun olingan eritmaning hajmi v q5sm³. Titrlash uchun sarf bhlgan isho’or eritmasining hajmi 100 dan 1 sm³ gacha ( boshlan/ich eritmaning kontsentratsiyasiga bo/liq ravishda ) o’zgaradi. Titrlash uchun odatda 5-10 sm³ ishqor sarflanadi. Bunda :

∆k 2 0,1 0,1 0,0001 2 0,1

————= —— + ———— + ——— + —— +

k 10 5 0,1 5

0,1 0,0001

+ —— + ———— ≈ 0,10 ya’ni 10%

5. 
   0,1
   

Ayrim hollarda xatolik 25% gacha etadi. Nisbiy xatolarni kamaytirish uchun titrlash uchun eritmadan khproo’ miqfdorda olish tavsiya qilinadi, chunki bu holda titrlashga sarflanadigan ishqorning hajmi ham unchalik kam bo’lmaydi.

Topshiriqlar.

1. 
   Moddaning aralashmaydigan suyuqliklar orasidagi taqsimlanish koeffitsentini fqazalarning tarkibi bo’yicha aniqlang.
   
2. 
   Taqsimlanish koeffitsentini ekstraktsiyalanayotgan fazadagi qoldiq bo’yicha aniqlang.
   
3. 
   Ekstraksiyalanuvchi moddaning eritmadagi boshlan/ich miqdorini aniqlang .
   
4. 
   Kislotaning organik erituvchidagi assotsilanish konstantasini aniqlang.
   
5. 
   Suv fazasidagi kuchli elektrolitning aktivlik koeffitsentini aeniqlang.
   

Hisobot namunasi.
1. Harorat , .....⁰S

2.Eritmalarning tarkibi.....

3. Eritmalarning analizi, ishqor (NaOH) kontsentratsiyasi mol/l.
Suv ( organik) qavati.

Titrlash uchun olingan eritmaa hajmi, sm^3	1 - eritma	2 –eritma	3-eritma	4-eritma
Titrlashga sarf bo’lgan ishqor hajmi, sm^3 Kislota kontsentratsiyasi, mol/l.	1 2 3 o’rtacha	1 2 3 O’rtacha	1 2 3 O’rtacha	1 2 3 o’rtacha

Laboratoriya ishi № 14.

KINETIKA – KIMYOVIY REAKSIYALARNING TEZLIGI VA MUVOZANAT
Agar reaksiya bir necha fazada borsa (masalan, gazlar bilan qattiq jismlar yoki suyuqliklar reaksiyaga kirishsa) bunga geterogen reaksiya deyiladi.

Shuningdek reaksiyalar ikki gruppaga bo‘linadi: qaytmas reaksiyalar-oxirigacha boruvchi reaksiyalar.

Qaytar reaksiyalar – oxirigacha bormaydigan ma‘lum ximiyaviy muvozanat holatiga qadar boradigan reaksiyalar.

Qaytmas reaksiyalarning asosiy belgisi, reaksiya vaqtida ishtirok etadigan mahsulotlar teng miqdorda olingan bo‘lsa, bu moddalar reaksiya mahsulotiga to‘la aylanadi. Bir xil nisbatda olinmaganda, reagentlarning bittasi tamomila sarf bo‘lib ketadi. Masalan, KClO₃ ning parchalanishi qaytmas reaksiya uchun misol bo‘ladi. Qaytar reaksiyalar ma‘lum holatga qadar davom etadi, reaksiya borayotgan idishga bir vaqtning o‘zida reaksiya mahsulotlari va reagentlar aralashgan holda bo‘ladi: 1 mol SO₂ bilan 1 mol N₂ ni aralashtirilganda 0,6 mol CO va 0,6 mol H₂O hosil bo‘lgandan keyin reaksiya ximiyaviy muvozanat holatga keladi:

Ximiyaviy reaksiyaning tezligshi reaksiyaga kirishuvchi moddalar kon-sentratsiyalarning vaqt birligi ichida o‘zgarishi bilan o‘lchanadi.

Reaksiya tezligini topishda reaksiyaga kirishayotgan moddalarni yoki reaksiya mahsulotlarini olishining ahamiyati yo‘q. Bunday vaqtda qaysi moddaning miqdorini o‘lchash qulay bo‘lsa, reaksiya tezligi shu modda konsentratsiyasining o‘zgarishi bilan o‘lchanadi. Reaksiyaga kirishayotgan moddalaraning konsentratsiyalari vaqt o‘tishi bilan kamayadi, mahsulotlarniki esa, aksincha ortib boradi.

Reaksiya tezligini o‘lchash uchun odatda dinamik va statik usullardan foydalaniladi. Dinamik usulda dastlabki moddalardan tayyorlangan aralashma reaksiya sodir bo‘lishi uchun yetarli temperaturaga ega bo‘lgan zonaga kiritiladi. Moddalar shu sharoitda o‘zaro reaksiyaga kirishadi. Bunda aralashmaning reaksion zonadan mumkin qadar tez chiqib ketishi va reaksiya to‘xtab qoldaigan sovuq zonaga o‘tishi zarur. Reaksion zonaga kirishidang avval va zonadan chiqqandan keyin aralashma analiz qilinib, reaksiya tezligi hisoblanadi.

Statik usulda reaksiya sodir bo‘layotgan idishdan vaqti-vaqti bilan namuna olib turiladi va dastlabki moddalar miqdori yoki mahsulotlar miqdori aniqlanadi. Buning uchun analitik ximiya usullaridan masalan titrlash usulidan foydalanadi. Bunda moddalarning fizik xossalarini o‘zgarishi reaksiya mahsulotlarining rangini o‘zgarishidan foydalaniladi.

Ximiyaviy reaksiyaning tezligi bilan reaksiyaga kirishayotgan moddalarni konsentratsiyalari orasidagi bo/lanish masalar ta‘siri qonuni bilan ifodalanadi.

1865 yilda N.N.Beketov o‘z asarlarida 1867 yil Guldberg hamda Vaage efirlarning gidrolizi haqida Bertlo tomonidan olingan natijalardan foydalanib massalar ta‘siri qonunini ta‘rifladilar. Bu qonunga muvofiq ximiyaviy reaksiyaning tezligi reaksiyaga kirishuvchi moddalarning konsentratsiyalari ko‘paytmasiga propotsionaldir.

Ximiyaviy reaksiyani kinetika jihatdandan bir qancha gruppalarga bo‘lishi mumkin. Moddalarni reaksiyaga kirishish qobiliyatlari orasidagi umumiylik, o‘xshashlik ma‘lum reaksiyalar orasida umumiylik borligini ko‘rsatadi.

Reaksiyani gruppalarga ajratish reaksiyaga kirishuvchi moddalarning xossalaridagi umumiy qonuniyatlarni ochishga, o‘rganishga yordam beradi.

Kimyoviy reaksiyalarni kinetik jihatdan klassifikatsiya qilishni dastlab Vant-Goff taklif qildi. Uning klassifikatsiyasida reaksiyaning normal borishiga halal beruvchi va uni murakkablashtiruvchi ta‘sirlar reaksiya vaqtida ajratiladigan issiqlik avtokataliz, idish devorlarining ta‘siri kabilar hisobga olinmagan.

Vant-Goff klassifikatsiyasiga ko‘ra ximiyaviy reaksiyalar ikki xil alomatiga ko‘ra: molekulyarligi va tartibiga ko‘ra klassifikatsiyalanadi.

Laboratoriya ishi № 15.

ELEKTROLIZ
Eritmalarning elektr o’tkazuvchanligini aniqlash.
Ishning maqsadi. 1. Eritmaning elektr o’tkazuvchanligi va erigan moddaning elektrolitik dissotsilanish darajasini aniqlashning klassik metodi bilan amalda tanishish.

2. Sirka kislotaning turli kontsentratsiyasi eritmalari (1/8 N dan 1/64 N gacha) ning solishtirma elektr o’tkazuvchanligini aniqlash.

3. Tajribada olingan ma’lumotlar asosida

a) yuqoridagi eritmalarning ekvivalent elektr o’tkazuvchanligi

b) shu eritmaning elektrolitik dissotsilanish darajasini

v) sirka kislotaning dissotsilanish konstantasini hisoblab topish

Ishni bajarish uchun kerakli asboblar va reaktivlar. Akkumulyator; kalit; induktsion g`altak; reoxord; qarshiliklar magazini (1-1000); eritmalarning elektr o’tkazuvchanligini o’lchash uchun idish; telefon (galvonometr qo’yish ham mumkin); elektr simlari va ulovchi klemmalar; 300 ml lik ikkita stakan; har bir bo’lagi 0.1 ml bo’lgan 50 ml li 2 ta byuretka; CH₃COOH ning 1.0 N va KCl ning 0.02 N eritmasi.

Asbobning tuzilishi.

1 – tekshiriladigan eritma solinadigan idish;

2 – qarshiliklar magazini;

3 – akkumulyator;

4 – kalit;

5 – xarakatchan kontakt

6 - telefon (yoki uning o’riniga galvonometr qo’yish ham mumkin);

7 – induktsion /altak;

AS – reoxord;

VD – ko’prik.
Ma’lumki o’tkazgichlar birinchi va ikkinchi turdagi o’tkazgichlarga ajratiladi. Birinchi turdagi o’tkazgichlarga metall va ularning kotishmalari, grafit, ba’zi kiyin suyuklanuvchan oksidlar va boshka materiallar kiradi. Ikkinchi turdagi o’tkazgichlarga esa kislota, ishkor va tuzlarning eritmalari, tuzlarning suyuklanmalari va ba’zi qattiq tuzlar (masalan, natriy xlorid va kaliy xlorid) kiradi.

Birinchi turdagi o’tkazgichlarda elektr tokini elektronlar tashisa, ikkinchi turdagi o’tkazgichlarda qarama –qarshi elektrodlarga tomon tartibli harakatlanadigan ionlar tashiydi. Ionlar elektrodlar sirtida zaryadsizlanadi.

Elektr o’tkazuvchanlik – elektr toki o’tishiga bo’lgan qarshilikga teskari propartsional bo’lgan kattalikdir. O’tkazgichning tok o’tishiga qarshiligi

R= formula orqali ifodalanadi.

Bu erda R- tok o’tishiga bo’lgan qarshilik, p- solishtirma qarshilik, l- o’tkazgichning uzunligi, S- o’tkazgichning ko’ndalang kesimi yuzasi.

Elektr o’tkazuvchanlik quyidagi formula orqali ifodalanadi

L=

Bu erda L- elektr utkazuvchanlik.