Тошкент-2021 3 Март 2021 10-қисм Тошкент март 2021 йил. Тошкент: «Tadqiqot»

Март 2021 10-қисм
Тошкент
tabiati ulardan alohida. Garchi asarlarning tiliga bag‘ishlangan ko‘plab monografik tadqiqotlar 
shoirning “Ajam tarixi” (Alisher) asarlarining leksikasi Alisher Navoiy yaratildi Navoiy, 1967) 
Peshdodidlar, Kayoniylar, Ashkoniylar va Eronni boshqargan Sosoniylar haqida va Payg‘ambarlar 
va donishmandlar to‘g‘risida “Payg‘ambarlar va donishmandlar tarixi” (Alisher Navoiy, 2000) 
monografik rejada o‘rganilmagan. Shu nuqtai nazardan, funktsional-semantik, hozirgi va tarixiy 
asarlarning etimologik, semantik va uslubiy tahlili muallif tomonidan “Zubdat-ut tavorix” (“Tarix 
qaymog‘i”) tasvirlanganligi juda katta ahamiyatga ega. o‘zbek tilshunosligidagi kamchiliklarni 
to‘ldirish uchun ma’lum bir xizmat darajasi mavjud. Batafsil 3112 ta leksik birliklar tizimini tasnifi 
va tahlili (takroriy qo‘llanmalar, birga) 26 677 bilan) “Payg‘ambarlar va donishmandlar tarixi” da, 
2418 (takroriy arizalar, bilan birga) 15 073) “Ajam tarixi” da XV asr o‘zbek adabiy tilini to‘ldiring 
va takomillashtiring lug‘at, nazariy bilim va uning ma’lum jihatlari haqida dunyoqarash Daraja. 
Shu maqsadda ushbu maqola maxsus ma’noga ega bo‘lgan martaba ifodalariga asoslangan Alisher 
Navoiyning tarixiy asarlari lug‘atidagi o‘rni. “Ajam tarixi” leksikasi faoliyati va shu kabi miqdoriy 
atamalarning soni bilan tavsiflanadiEng yuqori martabani ifodalovchi yuqori lavozimdagi leksikonlar 
Ushbu guruhning 19 ta atamasi asarlarda uchraydi. Leksik pod (i) shoh (qirol) (DTS 396) fors-tojik 
tilidan kelgan fonetik variantlar podshoh / podsho sifatida ishlatilgan Navoiy asarlarida (ANATIL, 
II, 175). “Hukmning mutlaq kuchining sarlavhasi, shunday qilib ba’zi bir Sharq mamlakatlarida 
qirol unvoniga ega bo‘lgan kishi “, degan ma’noni anglatadi shoh (UTIL, 3,282), atama Navoiy 
asarlarida “Xudo” ma’nosida ishlatilgan, ammo bu atama ichida ko‘rinmaydi biz o‘rganayotgan 
asarlardagi keyingi ma’no (Alisher Navoiy, 1967, 186). Arabcha “Sulton” atamasi “oliy hukmdor, 
qirol” ma’nosida paydo bo‘ladi (UTIL, 2, 584). Ko‘plik shaklida u (Alisher Navoiy, 1967, 185) 
salotin shaklida ishlatiladi. Ushbu atama Markaziy Osiyoda qo‘llanilgan mo‘g‘ullar istilosidan 
oldin buyuk davlatlarning eng yuqori iste’moli sifatida. Mo‘g‘uldan keyin Imperiya qulab tushdi, 
ular uni har bir sulolaning hukumat vakili unvoni sifatida ishlatishdi Chingiziyning. Bu nom 
Temuriylar davrida ham keng qo‘llanilgan; oldingi holat edi tiklandi. Bu davrda Sulton faxriy 
unvonga ega edi; ular ushbu nomni ismga qo‘shib qo‘yishgan oxirgi temuriy Husayn Boyqaro 
(Dadabaev, 1991, 64-bet). Bunday holatga duch kelamiz “Ajam tarixi” matnida: Agar Abulqozi 
Sulton Husayn Bahodirxonda mulkahu bo‘lsa Zal; u bunday ish bilan shug‘ullangan (Alisher 
Navoiy, 1967, 236). Da yuqori mavqega ega bo‘lgan so‘zlar asarlar matnlari, sohibisarir (Alisher 
Navoiy, 1967, 196) taxt, podshoh, hukmdor, “sohibi davlat (Alisher Navoiy, 1967, 215), bu” bosh 
“degan ma’noni anglatadi. davlat, qirol, “sohibi ikhtiyor (Alisher Navoiy, 1967 213) -” tanlov, egasi 
Fors tilida eslatib o‘tilgan deb nomlangan ish joyidagi mustaqil huquqlar Xulosa Alisher Navoiy 
asarlari matnidagi post, martaba kabi so‘zlarni izohlash xizmat qiladi qadimgi o‘zbek adabiyotida 
ma’muriy boshqaruv tuzilishining o‘ziga xos xususiyatlarini ochib berish til, ba’zi bir joylarni 
to‘ldirish terminologiya tarixiga tegishli bo‘lib, undagi o‘zgarishlarni kuzatish tilni rivojlantirish 
jarayoni, turkchaga xos uslubiy-semantik jihatlarni tahlil qilish leksika. “Tarixi muluki Ajam” 
(“Ajam tarixi”) va “Tarixi Anbiyo va hukamo ”(“ Payg‘ambarlar va donishmandlar tarixi ”) 
tarkibiga turli sohalarga tegishli so‘zlar kiritilgan ijtimoiy hayot, ular alohida mavzu guruhlarini 
ajratish, funktsional-semantik jihatdan o‘rganilgan leksemalarning xususiyati aniqlandi. Asarlar 
lug‘atining tarixiy-etiologik tahlili asarlar matnida ishlatiladigan post, martabaning so‘zlari asosan 
arabcha olinganligini ko‘rsatdi, Fors-tojik va qisman mo‘g‘ul tili