Toshkent-2022 mundarija кirish

1.2. Tuproqning neft bilan ifloslanishini bartaraf etish
1.2.1.To’kilgan neft maxsulotlarining ifloslanish darajasi
Har bir neftning о‘ziga xos kimyoviy tarkibi bо‘lib, ifloslanish harakteri ham shunga monand holda turlicha bо‘ladi. Neft asosan och kulrangdan tо‘q qо‘ng‘ir rang oralig‘ida ba’zan yashil rangda ham uchraydi. О‘rtacha molekulyar massasi 220-230 g/mol (ba’zan 450-470g/mol), zichligi 0,65-1,05 (odatda 0,82-0,95 g/sm), qaynash harorati 28-100°S oralig‘ida (parafinlar miqdoriga bog‘liq holda), yopishqokligi 1,98-265,90 mm2/s (og‘ir fraksiyali tarkib kо‘p bо‘lsa yopishqoklik yuqori bо‘ladi). Uglevodorodlar tarkibi ham turlicha bо‘lib, parafinlar 30-35%, naftenli uglevodorodlar 25-75%, aromatik tarkibli-10-20 % oralig‘ida uglevodorodlar uchraydi, element tarkibi esa (%): S-82-87, N-11-14, 8-0,01-6, N-0,001-1,8, 0-0,005-0,35, bundan tashqari 50 ga yaqin element uchraydi.
Neft yoki neft mahsulotlari tarkibida N1, R kabi og‘ir metallarni bо‘lishi tuproq qoplami uchun yana bir zaharli havf hisoblanadi. Har bir hudud, xattoki bir mintaqadagi ikkita neft konidan chiqayotgan neft kimyoviy tarkibi jihatidan farq qiladi va vakt utishi bilan neftning kimyoviy tarkibi о‘zgaradi. Tuproq tarkibiga tushganda yengil fraksiyali tarkibi uchishi, tuproq qatlamlariga yutilishi hamda tabiiy tarzda mikroorganizmlar tomonidan parchalanishi hisobiga о‘zgarishga uchraydi va tuproq qatlamlarida smola yoki asfalt kо‘rinishida qoladi. Yuqorida ta’kidlanganidek neft mahsulotlariga nisbatan tuproq qoplamini ifloslanishi kо‘prok uchraydi (benzin, mazut, motor moyi va boshqa yonilgilarni transportlar tomonidan chala yonishi natijasida asosan atmosfera havosi ifloslanadi) va ifloslangan tuproqlarni tozalash va unumdorligini qayta tiklanishi uzoq yillar talab etadi.
Tuproq qoplamini neft bilan ifloslanishi turli omillarga kо‘ra turlicha bо‘ladi va tuproq tarkibiga tushgan neft miqdoriga kо‘ra quyidagi darajalarga bо‘linadi:
- ifloslanmagan tuproqlar 1,0 g/kg;
- kuchsiz darajada ifloslangan tuproqlar 1,0-5,0 g/kg;
- о‘rtacha darajada ifloslangan tuproqlar 5-12 g/kg;
- kuchli darajada ifloslangan tuproqlar 12-25 g/kg;
- juda kuchli darajada ifloslangan tuproqlar 25 g/kg dan ortiq;
Tuproqdagi neftning QQM kо‘rsatkichi 1g/kg ga teng bо‘lib, bu kо‘rsatkichdan ortiq miqsori salbiy oqibatlarga olib keladi. Juda kuchli ifloslangan tuproqlar asosan neft koni, neft sanoati, yonilg‘i quyish shaxobchalari atrofidagi tuproqlarda kup uchraydi.
Neft yoki neft mahsulotlari bilan ifloslangan tuproqlarni xossa-xususiyatlarini о‘zgarishida uning ifloslanish vaqti muhim urin tutadi. Ifloslanish vaktiga kо‘ra quyidagicha belgilanadi: O yangitdan ifloslangan tuproqlar - 4 yilgacha;
□ о‘rtacha ifloslanish vaqti 4-10 yilgacha;
□ eskitdan ifloslangan tuproq qoplami 10 yildan ortiq. Ifloslanish vaqti tuproq xossalarini о‘rganishda uning
rekultivatsiya tadbirlarini olib borishda muhim rol о‘ynaydi, ya’ni olib borilgan tadqiqotlarning turi, tegishli metodikalar va texnologiyalarni belgilash mezonlaridan biri hisoblanadi.
Respublikamizda hozirgi kungacha kо‘plab neft konlari ochilgan. Natijada sug‘oriladigan tuproqlar kuchli darajada ifloslanmokda, tuproqning kimyoviy, fizikaviy, biologik, mikrobiologik xossalari о‘zgardi va suv, oziqa hamda havo rejimlari buzilib, barcha tuproq fazalariga salbiy ta’sir qilmokda.
Tuproq tirik tabiiy murakkab tana bо‘lib, bunda tinimsiz ravishda biologik va kimyoviy jarayonlar kechadi. Tuproqda kechadigan jarayonlar hududning iqlimiy, gidrologik, ekologik sharoiti, biologik dunyosi va tuproqning agrokimyoviy, agrofizikaviy xossalariga uzviy bog‘liq tarzda turlicha kechadi. Tuproqga doimiy ravishda tabiiy va antropogen omillar о‘zining ta’sirini о‘tkazadi, buning oqibatida esa tuproqning xossa hususiyatlari о‘zgaradi. Xususan, neft uglevodorodlari tabiiy muhit va tuproq qoplamining ifloslovchi asosiy moddalar qatoriga kiradi. Uning kimyoviy ta’siri tuproqning morfologik, fizik, fizik-kimyoviy, agrokimyoviy, mikrobiologik, biokimyoviy va biologik xossalarini о‘zgartiradi, natijada tuproq unumdorligining pasayishi kuzatiladi. Qolaversa tuproqdagi organik moddalarning minerallanish jarayoniga, umumiy va guruhiy mikroorganizmlarning xilma-xilligiga, ularning miqdorining kamayishiga, fermentlar (katalaza, invertaza, polifenoloksidaza, oksidaza, proteaza, fosfataza, degidrogenaza) faolligining susayishiga, tuproqning nafas olishi va morfologik belgilarining о‘zgarishiga ta’sir etadi. Adabiyotlardan ma’lumki, neft miqdoriga kо‘ra 200 metr masofadan olingan tuproq namunasida tajribadagi о‘simliklar urug‘larining unishi kuzatilmadi va keyingi tuproqlarda kо‘rish mumkinki, neft konsentratsiyasiga kо‘ra turli vaqtlarda unib chiqqan nihollarning organlari ham turlicha rivojlandi. Tuproqning unumdorligi va sog‘lomligi unda о‘suvchi ekinlarning holati bilan belgilanadi. Muayyan о‘simliklarning yaxshi rivojlanishi, ulardan olinadigan hosilning yuqori va sifatli bо‘lishini ta’minlay olish faqatgina tuproqning tozaligiga xosdir. Shu nuqtai nazardan kimyoviy ifloslangan tuproqlarni, xususan neft va neft maxsulotlari bilan ifloslangan tuproqlarni tozalash usullarini ishlab chiqish va tegishli rekultivatsiya tadbirlarini qо‘llash muhim hisoblanadi.
Amerikalik fiziklar neft tomchilari va molekulalariga birikib, ularni magnitlar yordamida suv va boshqa suyuqliklardan ajratishga qodir nanozarrachalarni yaratishdi. "Hozirda biz bu nanozarrachalarni qayta ishlashga imkon beruvchi texnologiya ustida ishlamoqdamiz. Fikrimizcha, bunday texnologiyalarning yaratilishi nafaqat neft to‘kilishiga qarshi kurash xarajatlarini kamaytirish imkonini beradi, balki bu jarayonni ekologiyaga xavfini kamaytiradi", - dedi Ostindagi Texas universiteti olimi Saebom Ko. 2010 yilda Meksika ko‘rfazidagi neft qazib oluvchi Deepwater Horizon platformasidagi avariya, shuningdek AQShdagi konlarni qazishda yerosti suvlariga uglevodorodlarning to‘kilishi olimlarni suvning neft bilan ifloslanishiga qarshi kurashishning yangi usullarini izlashga majbur qildi. Bugun bu maqsadlar uchun o‘z xususiyatlariga ko‘ra sovunga o‘xshash maxsus moddalar qo‘llanadi - ular neftga birikib, uni ko‘pik ko‘rinishida suv sathiga chiqarib tashlaydi. Bu moddalar o‘z-o‘zidan qimmat turadi va tabiatga neft kabi ziyon keltiradi. Shu bois olimlar bugungi kunda ifloslanishga qarshi kurashda "neftli" mikroblar va turli nanozarrachalarni nisbatan arzon va xavfsiz yo‘llar bilan moslashtirishga harakat qilishmoqda. Zarrachalar magnit maydoniga tushganida suvdan har qancha miqdordagi neftni tez va sifatli ajratishga imkon berib, manba tomon harakatlana boshlaydi. Buning uchun suvga nanozarrachalarni "ekish", magnitni yoqish va shunchaki suvga to‘kish kerak bo‘ladi. Butun neft va nanozarrachalar magnit joylangan quvur yoki idishning devoriga "yopishib" qoladi. Bu jarayon magnit qo‘llamay neftni tozalashga mo‘ljallangan boshqa texnologiyalardan tezroq ishlaydi. Respublikamizda hozirgi kungacha kо‘plab neft konlari ochilgan. Natijada sug‘oriladigan tuproqlar kuchli darajada ifloslanmoqda, tuproqning kimyoviy, fizikaviy, biologik, mikrobiologik xossalari о‘zgardi va suv, oziqa hamda havo rejimlari buzilib, barcha tuproq fazalariga salbiy ta’sir qilmoqda. Hozirgi vaqtda aborigen moyni oksidlovchi mikroorganizmlarni (MO) sun'iy ravishda stimulyatsiya qilish sohasida tadqiqotlar faol olib borilmoqda. MO shtammlarini kiritish bilan taqqoslaganda, tuproqni meliorativ holatida xavfsiz dori-stimulyatorlardan foydalanish ko'proq afzaldir, chunki bunday dorilar flora va faunaga toksik ta'sir ko'rsatmaydi, genetik sintezlangan bakteriyalarni o'z ichiga olmaydi va yo'q tugallangandan so'ng tuproqni tozalash uchun qo'shimcha choralarni talab qiladi.
Bugungi kunga kelib, tabiatdagi sanoat ta'siri shu darajaga etganki, mintaqaviy yashash muhitini saqlab qolish uchun jiddiy tashvish tug'dirmoqda. Qisqa vaqt ichida biologik faol harorat juda sekin o'z-o'zini tozalashga olib keladi va yog'ni parchalash uchun ishlatiladigan standart mikrobiologik vositalarning ta'sirini cheklaydi yoki inkor etadi. Fanda tabiatni tiklash yo'nalishini rivojlantirish va uning natijalarini amaliyotga tatbiq etish nafaqat ekologik, balki ijtimoiy-iqtisodiy xarakterdagi murakkab muammo hisoblanadi. Faol iqtisodiy faoliyatning imkoniyati post-texnogen hududlarni samarali ravishda tiklash, o'zlarining biologik xilma-xilligi bilan yo'q qilingan ikkilamchi zonali ekotizimlar o'rnida shakllantirish qobiliyati bilan chambarchas bog'liq. Shunday qilib, nafaqat hududning biosfera barqarorligini, balki mahalliy aholi hayoti va iqtisodiy faoliyatining resurs bazasini saqlashga erishiladi. Uzoq Shimolda yaqinda texnogen hududlarni tiklash usullarini o'rganish va amaliy qo'llash bo'yicha ishlar dolzarb bo'lib qoldi. Shimoliy ekotizimlarning tuzilishining o'ziga xos xususiyatlari shundan iboratki, texnogen ta'sirida nafaqat o'simlik qoplamasi, balki butun biogeotsenoz ham bir vaqtning o'zida yo'q qilinadi. Ochiq mineral qatlam o'simliklarning o'ziga xos organik moddalarini • o'z ichiga olmaydi, biologik jihatdan inertdir va bunday posttexnogen maydonlarning o'z-o'zidan o'sishi sekin kechadi. Yuqorida aytilganlarning barchasi texnogen ta'sirni kuchaytiradigan eroziya va boshqa salbiy hodisalarning tez rivojlanishiga yordam beradi. Shuning uchun biologik usullar kompleksini ishlab chiqish zarur, uning maqsadi texnogen substratni qisqa vaqt ichida o'zgartirish, substratning tez turishini ta'minlab, eroziya rivojlanishiga yo'l qo'ymaslikdir.
Adabiyotdan ma'lumki, neft bilan ifloslangan yerlarni bioremediatsiya qilish jarayonlari noqulay omillar bilan cheklanadi, masalan: shamollatish va namlikning etarli emasligi, ozuqa moddalarining past konsentratsiyasi. Shu munosabat bilan, bir qator mualliflar neft uglevodorodlarining parchalanishini tezlashtirish va mikrofloraning hayotiy faoliyati uchun maqbul fizik-kimyoviy sharoitlarni yaratish uchun biologik mahsulotlardan foydalanishni biogen qo'shimchalar kiritish bilan birlashtirishni maqsadga muvofiq deb bilishadi.