Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

255
XII bob.
 Huquq 
normasi
shakllantirilgan ijobiy xulq-atvorning namunaviy variantlari, ijtimoiy hodisalar 
haqidagi tasavvurlar modeli shaklida ifodalanadi. Modelni ifodalash vositalari 
turli-tuman: tabiiy til vositasi, formulalar, konstruksiyalar, raqamlar va hoka-
zolardir.
Huquqiy norma faqat xulq-atvor emas, balki ijtimoiy munosabatlarning 
holati, ularning xususiyatlari, obyektiv va subyektiv tarkiblarini ham model-
lashtiradi. Bunda u huquqiy holat va tushunchalar, huquqiy tartibga solish 
chegaralari, usullari, prinsiplari haqida, huquqqa muvofiqlik va huquqqa zidlik, 
huquqiylik va nohuquqiylik haqida axborot yetkazadi. Ijtimoiy munosabatlarning 
modeli sifatida normativ-huquqiy hujjatda mustahkamlangan yuridik normalar 
ijtimoiy voqealikning yaxlit manzarasini aks ettiradi. Shuning uchun ham har 
qanday mamlakat va davrning qonunchilik yodgorliklarini o‘rganish – shu 
davr davlati, jamiyati va hayoti, turmushi va huquqi haqida ancha ishonchli 
axborot beradi. Huquq normasi o‘zidagi mavjud axborot, shuningdek ijtimoiy 
munosabatlarni modellashtirishda alohida ahamiyat kasb etishi tufayli ijtimoiy 
munosabatlarni tartibga solish imkoniyatiga ega. U ijtimoiy munosabatlarni 
aks ettirganligi bois unga muayyan mazmun va ifodalanish shakli xos bo‘ladi.
Uchinchidan, ijtimoiy jarayonlar, holatlar va aloqalarning takrorlanishi 
tufayli huquq normasi ularning tipikligini aks ettiradi hamda mustahkamlaydi. 
Odatda, tip jihatidan mansublik mavjud munosabatlarga xos bo‘ladi, lekin u 
yangidan shakllanayotgan, kelgusida takrorlanib turishi ehtimol tutilgan ijti-
moiy aloqalarga ham taalluqli bo‘lishi mumkin. 
Tipiklashtirish – murakkab 
tafakkur jarayoni bo‘lib, umumlashtirish, holatlarining muhim belgilarini aniqlash 
va ahamiyatsiz belgilarni bo‘rttirmaslikni nazarda tutadi. Huquqiy normaga 
nisbatan esa tipiklashtirish muayyan vaziyatlardagi huquqiy hodisa yoki 
inson xatti-harakatidagi muhim jihatlarni ajratib ko‘rsatishda ifodalanadi. Bu 
huquqiy holatlarda (shaxsning individual belgilaridan tortib, uning ayrim 
fe’l-atvorigacha) muayyanlikdan abstraksiyalashishga o‘tish jarayonidir. Shu tu-
fayli «erkinlik qonunlarda alohida shaxs o‘zboshimchaligiga bog‘liq bo‘lmagan, 
nomuayyan, nazariy mavjudlik kasb etadi»
1
.
Tipiklashtirish tufayli huquqiy tushuncha o‘ziga xos ma’lum belgilariga 
ega bo‘ladi, xulq-atvor qoidasi esa ijtimoiy munosabatlar bilan aloqani uzmagan 
holda o‘zining tartibga soluvchi ta’siri bilan cheksiz miqdordagi shaxslarni 
qamrab olish xususiyatiga ega. Shu ma’noda yuridik norma uchun mazmunining 
aniqligi va subyektlarining mavjudligi xosdir. Huquq normalari mazmunini 
tipiklashtirish shunga olib keladiki, bunda ular turli shaxslar uchun teng 
masshtab, me’yor sifatida namoyon bo‘ladi. Bu huquqning barqarorlik xususi-
1 
Marks K., Engels F. Аsarlar. – M., 1984, T.1. – 63-bet.

---