Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

Yuridik javobgarlik 
tushunchasi, 
belgilari va turlari
3-§.

---

471
XXIII bob.
 Huquqiy xulq-atvor,
huquqbuzarlik va yuridik javobgarlik
lar unga amaldagi yuridik kategoriyalar doirasida yondashib, uni qo‘riqlovchi 
huquqiy munosabatlar, maxsus yuridik majburiyatlar yoki huquq normalari 
sanksiyalari ko‘rinishida talqin etishga intiladilar.
Yuridik javobgarlik – huquqbuzarlik sodir etgan shaxsga nisbatan 
protsessual tartibda qonunchilikda belgilangan davlat majburlov choralarini 
qo‘llashdir.
Yuridik javobgarlikning tabiati va mazmunini aniq belgilash uchun, 
avvalo, javobgarlikning o‘zi nima degan savolga javob berish zarur. Javobgar-
likni ikki ma’noda: aktiv javobgarlik va retrospektiv javobgarlik
1
ma’nosida 
tushunish mumkin.
Ijobiy ma’nodagi javobgarlik – mas’uliyatlilikdir, ya’ni shaxsning jami-
yatdagi o‘z o‘rnini, ijtimoiy taraqqiyotdagi rolini va jamiyat ishlaridagi o‘zining 
ishtirokini chuqur anglab harakat qilishidir. Huquq normalari va qonunchilik 
talablariga nisbatan mas’uliyatlilik kishilar harakatining axloqiy va siyosiy regulyatori 
sifatida maydonga chiqadi. Ijobiy ma’nodagi, aktiv javobgarlik huquq normalari 
talablarini buzmaslik uchun javobgarlikdir.
Retrospektiv ma’nodagi javobgarlik – shaxs o‘z harakatlarining salbiy 
natijalari uchun, huquqni buzganligi uchun ma’lum huquq va burchlardan 
mahrum bo‘lish shaklida o‘taladigan javobgarlikdir. Bu ma’nodagi javobgarlik 
huquqqa zid keluvchi va jamiyat manfaatlariga zarar yetkazuvchi xatti-harakat-
ni sodir etganlik uchun yuklanadigan javobgarlikdir.
Javobgarlikning bu ikki turi o‘zaro uzviy bog‘liqdir. Ijobiy javobgarlik 
(mas’uliyat) qancha yuqori bo‘lsa, turmush qoidalari shuncha yaxshi bajariladi 
hamda retrospektiv javobgarlikka tortilish holatlari shuncha kam bo‘ladi.
Ijobiy va retrospektiv javobgarlik faqat yuridik javobgarlik uchungina 
xos elementlar bo‘lib qolmasdan, balki umuman sotsial javobgarlik uchun ham 
xosdir. Sotsial javobgarlik ancha keng tushuncha bo‘lib, barcha sotsial norma-
larni buzganlik (yoki buzmaslik) uchun javobgarlikni nazarda tutadi. Sotsial 
javobgarlik siyosiy javobgarlik, yuridik javobgarlik, axloqiy va boshqa xil javob-
garliklarni o‘z ichiga oladi.