Toshkent arxitektura qurilish instituti qurilishni boshqarish fakulteti

I BOB. IQTISODIY TAHLILNING TURLARI.

1. 
   Iqtisodiy tahlil va uni turlarga ajratish
   

Xalqaro xo‘jalik tizimidagi jiddiy o‘zgarishlar, respublikamizda esa
iqtisodiy islohotlar ko‘lamining, ham kengayib, ham chuqurlashib bori-
shi, shuningdek, inqirozning milliy iqtisodiyotlarga ko‘rsatayotgan ta’-
sirlari xo‘jalik subyektlari faoliyatini yanada obyektiv iqtisodiy tahlil
qilish zarurligini talab qilmoqda. Bu esa iqtisodiy tahlil borasidagi ish-
larni davr ehtiyojlari asosida takomillashtirish vazifasini yuzaga chiqar-
moqda. Aynan shu paytning o‘zida raqobatdosh iqtisodiyotni shakllan-
tirishga erishish mazkur masalaning dolzarbligi va uning ahamiyatini
yanada oshirmoqda.
Respublikamizning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini tezlashtirish in-
novatsion yangiliklar va uni zudlik bilan amalda qo‘llash asosida bo‘la-
di. Natijada mavjud moddiy, mehnat va moliyaviy resurslardan oqilona
hamda samarali foydalanilib, turli xildagi yangi, arzon va sifatli mah-
sulotlar ishlab chiqishga erishiladi. Mahsulotlar divertsifikatsiyasi tu-
fayli bozordagi turli xil ehtiyojlarni qondirishga harakat qilinadi. Shu
asosda maqbul foyda hajmiga erishish, moliyaviy holatni yaxshilash,
mehnat unumdorligini oshirish kabi ijobiy natijalar qo‘lga kiritiladi
hamda korxonalarning raqobatdoshligi ta’minlanadi. Qayd etib o‘tilgan
maqsadga erishish hamda vazifalarni muvaffaqiyatli bajarilishida xo‘ja-
lik mexanizmining bo‘g‘ini bo‘lgan iqtisodiy tahlil muhim vosita bo‘lib
ishtirok etadi.
Iqtisodiy tahlil iqtisodiy axborot hamda ma’lumotlarini o‘rganib,
ularni qayta ishlab korxona faoliyatini ilmiy asosda yo‘lga solib turadi.
Biroq iqtisodiy munosabatlarda korxona murakkab tuzilish va faoliyatga
ega bo‘lgan obyekt bo‘lganligi uchun u tahlil vositasida kompleks,
tizimli, joriy, tezkor, istiqbolli, mavzuga qaratilgan va shu kabi jihatlar
asosida o‘rganiladi. Chunki har bir yondashuvning obyektni alohida
hamda birgalikda o‘rganishda o‘ziga xos ijobiy tomonlari mavjud. Tahlil
uchun tanlab olingan muayyan yondashuv belgilangan maqsad va
vazifalariga ko‘ra obyektning aniq, ishonchli, keng ko‘lamda hamda
ilmiy asosda tadqiq etib, zarur xulosalarni beradi. Turli yodashuvlar esa
o‘zaro biror-bir tahlil turi bajargan ishlarni aynan qaytarib bera olmaydi
yoki bu borada jiddiy kamchiliklarga yo‘l qo‘yilishi mumkin. Demak,
korxonalar faoliyatini to‘liq va samarali o‘rganish uchun iqtisodiy tah-
lilni turlarga ajratish hamda har bir tahlil turini to‘liq o‘rganish zarur
ekan. Bu bilan iqtisodiy tahlilni analitiklik tavsifi yanada oshadi hamda
boshqaruv maqsadlari uchun yetarli ma’lumotlarni yetkazib bera oladi.
Iqtisodiy tahlilni turlarga ajratish zarurati zamirida boshqaruv funk-
siyalari va ularning murakkabligi yotadi.
Iqtisodiy tahlilni faqatgina bir belgi bo‘yicha turlarga ajratib o‘rga-
nish murakkab tavsif kasb etadi. Chunki boshqaruv funksiyasi turlari-
ning ko‘pligi iqtisodiy tahlilning ham turlicha bo‘lishiga ta’sir etadi. Shu
sababli iqtisodiy tahlilning muhim jihatlaridan kelib chiqadigan umumiy
belgi asosida tahlilni tasniflash mumkin.
Iqtisodiy tahlil maqsad, vazifalar, mazmun, shakl, makon va zamon-
ga ko‘ra, foydalaniladigan manbalar, kim tomonidan o‘tkazilishidagi uy-
g‘unlik va yaxlitlik bo‘yicha turlarga ajratilsa, maqsadga muvofiq
bo‘ladi. Shu jihatdan:
– moliyaviy tahlil;
– boshqaruv tahlili;
– tezkor tahlil;
– joriy tahlil;
– istiqbolli tahlil;
– kompleks tahlil;
– tizimli tahlil;
– funksional qiymatli tahlil;
– mavzuga oid tahlil;
– stoxastik tahlil;
– determinallashgan tahlil;
– marjinal tahlil;
– solishtirma tahlil;
– xo‘jalik faoliyati tahlili;
– texnik-iqtisodiy;
– ijtimoiy-iqtisodiy;
– iqtisodiy-ekologik;
– diagnostik tahlil;
– ichki tahlil;
– tashqi tahlil va boshqalar farqlanadi.
Qayd etib o‘tilgan tahlil turlari korxona faoliyatini o‘rganish va
boshqarishda o‘z ahamiyatiga ega.

2.