Toshkent axborot texnologiyalari universiteti u. R. Xamdamov, dj. B. Sultanov, S. S. Parsiyev, U. M. Abdullayev operatsion tizimlar

Linux da tarmoqning tuzilishi
Tarmoqda ishlash – buLinux da funksionallikning eng muhim sohasidir. Linux ning tarmoq tizimi UNIX – UNIX aloqalari uchun asosiy Internet-protokollarni qo‘llab-quvvatlaydi. Shuningdek, u UNIX bo‘lmagan operatsion tizimlarga xos protokollarni, xususan, Appletalk va IPX kabi kompyuter tarmoqlarida ishlatiladigan protokollarni qo‘llaydi. Linux tarmoq tizimi abstraksiyaning uch darajasida amalga oshiriladi:

• 
  soket interfeysi;
  
• 
  drayverlar protokollari;
  
• 
  tarmoq qurilmalari drayverlari.
  

Linux da tarmoq protokollarining eng muhim to‘plami – bu Internet protokollari to‘plami. Linux tarmoq tizimi tarmoqning barcha qismlarida turli mashinalar o‘rtasida mashrutlashni ta’minlaydi. Mashrutlash protokolini yuqori darajasida UDP, TCP va ICMP protokollar qo‘llaniladi.
Linux da xavfsizlik
Linux tizimida ulanadigan autentifikatsiya modullarini (pluggable authentication modules - PAM) umumiy kutubxonaga asoslangan holda foydalanuvchini tasdiqlashni talab qiladigan har qanday komponentlar tomonidan ishlatishga asoslangan. UNIX turdagi tizimlarda, jumladan Linux da ham foydalanishni boshqarish foydalanuvchi va guruhning yagona raqamli identifikatorlari (uid va gid) yordamida amalga oshiriladi. Foydalanishga ruxsat berilishini boshqarish obyektlarga qanday amallardan (o‘qish, yozish, bajarish) egasi, guruh va barcha boshqa foydalanuvchilar foydalanishi mumkinligini ko‘rsatuvchi himoyalash niqoblarini berish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Linux standart UNIX (set uid) mexanizmini quyidagi ikki usul bilan to‘ldiradi:

• 
  bu mexanizm POSIX spetsifikatsiyasi orqali bajariladi, bu har bir jarayonga o‘zining amaldagi uid ni ko‘p marotaba bo‘shatish va takror olishga imkon beradi;
  
• 
  amaldagi uid ga muvofiq faqat vakolatlar kichik to‘plami taqdim etuvchi jarayonning tavsifi to‘ldiriladi.
  

Linux mijozga ayrim server jarayoniga, birorta boshqa imtiyozlar bermagan holda, ma’lum fayldan foydalanishga tanlab ruxsat berishni uzatish mexanizmini ta’minlaydi.
Linux OT oilasi xavfsizligining asosi bu tizim foydalanuvchilaridir. Foydalanuvchilar muayyan huquqlarga ega, ular o‘zlarining fayllari, tizimi va dasturlarini o‘zlari uchun ishga tushurishadi. Shuningdek, funksiyalar to‘plami, tizim chaqiruvlari va operatsiyalari, qaysi jarayonni amalga oshirish jarayonni boshlagan foydalanuvchi huquqlariga bog‘liq.
Tizimda ro‘yxatdan o‘tgan barcha foydalanuvchilar /etc/passwd faylida saqlanadi. Tizimning har bir foydalanuvchisining login nomi mavjud. Ammo, tizim foydalanuvchilarni nomidan emas, balki ularning noyob foydalanuvchi identifikatorlari yoki UID (foydalanuvchi identifikatori) tomonidan ajratib turadi. Bundan tashqari, har bir foydalanuvchi bir yoki bir nechta guruh a’zosidir. Guruhlar /etc/group faylida ko‘rsatilgan. Har bir guruhning o‘ziga xos nomi va yagona GID (Group Identifier) guruh identifikatori mavjud. /Etc/passwd faylida foydalanuvchi asosiy guruh identifikatori ko‘rsatilgan. Shunday qilib, UID va GID foydalanuvchi tizimda qanday huquqlarga ega ekanligini aniqlaydi. Barcha foydalanuvchilar orasida maxsus pozitsiya UID = 0 yoki super foydalanuvchi deb ataladigan foydalanuvchi tomonidan amalga oshiriladi. Bu foydalanuvchi odatda kirish nomi root ga ega, tizimda UID = 0 va turli nomlar bilan bir nechta foydalanuvchi bo‘lishi mumkin. Super foydalanuvchi cheklovsiz huquqlarga ega va fayllar va jarayonlar bo‘yicha har qanday amaliyotni amalga oshirishi mumkin. Bunga qo‘shimcha ravishda, ba’zi tizimdagi chaqiruvlar va operatsiyalar faqat super foydalanuvchi tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Misol uchun, faqat super foydalanuvchi uchun quyidagi operatsiyalar mavjud: tizim fayllarini yaratish, tizim vaqtini o‘zgartirish, resurslardan foydalanish cheklovlarini oshirish, jarayon ustuvorligini oshirish, tarmoq nomini o‘rnatish, tarmoq interfeyslarini sozlash, to‘xtatish va tizimni qayta ishga tushirish. Super foydalanuvchi nomi bilan ishlashda ma’mur ehtiyotkorlik bilan harakat qilishi kerak, chunki ehtiyotsiz harakatlar qaytarib bo‘lmas oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Parolni shifrlash algoritmi tizimning o‘ziga xos versiyasiga bog‘liq va bir tomonlama shifrlash algoritmidir. Masalan, FreeBSD tizimi MD5 algoritmidan foydalanadi. Shuni esda tutish kerakki, parol ochiq ko‘rinishda hech qachon va hech joyda saqlanmaydi. Agar foydalanuvchi tizimga kirsa, u bilan kiritilgan parol shifrlanib, ikkita shifrlangan variantni taqqoslanadi. Hatto super foydalanuvchi har qanday foydalanuvchi parolini topa olmaydi, lekin u passwd utilitasi yordamida har qanday foydalanuvchi parolini o‘zgartirishi mumkin. Ushbu xizmat oddiy foydalanuvchilarga ularning parollarini o‘zgartirish imkonini beradi. Agar "*" belgisi shifrlangan parol o‘rniga parol faylida bo‘lsa, u foydalanuvchi tizimga kira olmaydi.
Agar parol maydoni bo‘sh bo‘lsa, foydalanuvchi bo‘sh parolni kiritib kirishi mumkin.
Hatto shifrlangan shaklda parol faylida xavfsizlikning ba’zi bir xavfi mavjud, chunki parollarni tanlash mumkin, masalan, lug‘at yordamida. Shuning uchun ko‘plab tizimlarda parollar /etc/passwd faylidan boshqa fayllarga o‘tkaziladi. Masalan, FreeBSD-da parollar /etc/master.passwd faylida va Solaris va Linuxda, /etc/shadow-faylida. Ushbu fayllarning ikkalasi ham super foydalanuvchi uchun mavjud bo‘lib, ular hatto o‘qish uchun ham tizimning boshqa foydalanuvchilarida mavjud emas. Agar foydalanuvchi tizimga kirsa, /etc/passwd faylida ko‘rsatilgan buyruq tarjimoni ishga tushiriladi.
Odatda bu standart buyruq tarjimonlari /bin/sh (Bourne shell), /bin/csh (C shell), /bin/ksh (murch qobig‘i) yoki /bin/bash (yana Bourne shell) foydalanuvchining buyruqlarini kiritish va vazifalarni bajarishga imkon beradi. Ushbu maydonda tarjimonga ehtiyoj sezmaydigan foydalanuvchilar uchun, masalan, /sbin/nologin/ mavjud bo‘lmagan yoki /bin/date (uzoq foydalanuvchilar uchun) ni belgilashingiz mumkin. Umumiy holatda, ushbu sohada har qanday dasturni ko‘rsatish mumkin, shuning uchun bu vazifani bajarib bo‘lgach, foydalanuvchi avtomatik tarzda tizimdan chiqadi. /etc/shell faylida buyruq tarjimoni sifatida ishlatilishi mumkin bo‘lgan dasturlarning ro‘yxati mavjud.
Yangi yaratilgan fayl egasi-foydalanuvchisi faylni yaratgan foydalanuvchi hisoblanadi. Yangi yaratilgan faylning guruh egasi turli tizim versiyalarida turlicha belgilanadi. Linuxda uchta asosiy fayllarga kirish klasslari mavjud:

• 
  u (user) – foydalanuvchi egasi (siz yoki ma’mur) uchun kirish klassi;
  
• 
  g (group) – guruh a’zolari uchun kirish klassi;
  
• 
  o (others) - boshqa foydalanuvchilar uchun kirish klassi.
  

Unix har bir klass uchun uch turdagi kirishlarni qo‘llabquvvatlaydi:

• 
  r (read) – o‘qish huquqi;
  
• 
  w (write) – yozish huquqi;
  
• 
  x (execute) – bajarish huquqi.
  

Kirish huquqi ro‘yxati ls -l yordamchi dasturi yordamida olinishi mumkin.
Masalan:
- rwx rw- r- - 1 root bek 1077 Apr 1 18:05 /usr/home/ma’ruza/1
Yuqoridagi misoldan, /usr/home/ma’ruza/1 fayli uchun foydalanuvchi egasi root ekanligini ko‘rish mumkin, guruh egasi bek, ma’mur huquqi rwx, guruh a’zolari huquqi rw, boshqa foydalanuvchilar huquqi r.
Agar foydalanuvchilarni huquqini chmod buyrug‘i orqali o‘zgartirish mumkin. Masalan, chmod 0 – w file1.