Toshkent davlat agrar universiteti himoyalangan yer meva sabzavotchilik mutaxassisligi magistranti talabasi Raxmatillayev Saydaxmatning mustaqil ish mavzu

O'zbekistonda foydalaniladigan isitilgan yer, parniklar va issiqxonalarning asosiy turlari Markaziy Osiyo hududining o'zgaruvchan iqlimida qishning sovuqligi va yozning issiqligi. yuqori quyosh yog'dusi (nurlanish) yd mobaynidagi yorug' kunlarni ko'pligi himoyalangan yer inshootiarining konstmksiyasiga (tuzilishiga) alohida talablarni qo'yadi. Shu boisdan, O'zbekistonda foydalandadigan ihtdgan yer, parniklar va issiqxonalarni o'ziga mos bo'lgan turlari mavjud. Bizning mamlakatimizda ilitilgan yer turlaridan ekish jo'yaklari. vaqtinchalik plyonkali tonnellar va ko'chatxonalar keng tarqalgan. Ekisli jo'yaklari poliz ekinlari seyalkasi SBU-2-4A moslamalari yordamida asosining kengligi 17 sm, chuqurligi 15 sm И jo'yak olib, bir yo'la eni 30-35 sm bo'lgan plyonkani to'shab chetlarini tuproq bdan bostirib ketadi. Nihollar hosd bo'lganidan so'ng plyonka har bir uyadagi o'simlik ustidan but (X) shaklida kesib chiqdadi. Biroz vaqt o'tganidan so'ng o'simliklar plyonka ostidan tashqariga chiqadi, ddiz bo'yni atrofi tuproq bdan qo'mlanadi. Joyida qolgan plyonka mulcha vazifasini bajaradi. Kichik hajmli plyonkah tonnellari arkasimon (yarim aylana) sinchli qurihna bo'hb, ular diametri 4-5 mm va uzunligi 1,8-2 nt bo'lgan simdan tayyorlangan yoysimon sinchlari bo'ladi. Tayanch yoylari 2-3 m masofada o'rnatilib, ularni uchlari 25-30 sm tuproqqa kiritilib mahkamlanadi. Yoylar ustidan 3-5 qator kanop ip tortib bog'lab qo'yiladi. Sinchlar ustiga tonnelning bor uzunligi bo'yicha eni 140-200 sm h plyonka yopiladi, plyonkani shamol ta'siridan saqlash uchun uni ustiga har 3-4 m da bittadan plyonkani bosib siqib turuvchi sint yoy o'rnatiladi. Plyonkani har ikki cheti tuproq bdan bostiriladi. Ayrim hollarda tonnel ichini shamollatishni osonlashtirish maqsadida plyonkaning bir tomoni g'altakka (bobinaga) mahkamlanadi yoki biror og'ir material bilan bostirib qo'ydadi. Plyonkaning har ikki tomoni yig'ilib yerga qoqilgan qoziqqa bog'lab qo'ydadi (2-rasm). Eng ko'p tarqalgan tonnel asosining kengligi 80-120 sm, balandligi 40-60 sm va uzunligi 50-60 m. Agar qo'shqatorli lentasimon qilib ekiladigan bo'linsa tonnel har ikki qator ustiga o'rnatdadi, ular orasidan sug'orish egati o'tadi. Sabzavot ekinlari yetishtirdayotganda tonnellar oralig'idagi yo'lka kengligi — 40-60 sm, poliz ekinlari yetishtirilganda esa-140-160 sm bo'ladi. 1 gektarga tonnel qurish uchun: 1000-1100 kg plyonka, 1300- 1400 kg (6-7 ming yoy) sim, 250-300 dona qoziqlar, 20-30 kg kanop ip zarur bo'ladi. Poliz ekinlarini yetishtirishda materiallarga talab 2 baravarga kamayadi. Yil mobaynida plyonkali tonnel qurilmasidan bir necha ekinlarni yetishtirishda foydalanish mumkin. Qish faslining oxirlari ~ bahor faslining boslilanishida ularni sovuqqa chidamli ko'kat sabzavotlar ustiga o'rnatdadi, keyinroq esa issiqsevar ekinlar ustiga ko'chiriladi.
Kichik hajmli arkasimon sinchli plyonkali tonnel qurilma: a-simdan yoy sinchni tayyorlash; b-tonnel qismlarini joylash shakli; v-shamollatish uchun plyonkani yon tomoni ко 'tarih qo 'yilgan tonnelning umumiy ko'rinishi; 1-simlarni tayyorlash; 2-sinch yoyi; 3-tayanch yoylar; 4-plyonkani ustki tomondan siqib iuradigan yoy; 5-plyonka; 6-tonnelning oldi va orqa tomoni da plyonka mahkamlab bog'lab qo'yiladigan qoziqlar (o'lchami mm da).
Plyonkali tonnel qurilmalardan sovuq va issiq ko'chatxona sifatida foydalanib uni ostida ko'chat ham yetishtirdadi. Buning uchun kengligi 1-1,5 m, chuqurligi sovuq ko'chatxona uchun 20 sm va issiq ko'chatxonaga-45-60 sm chuqurlikda xandaq (transheya) kavlanadi. Sovuq ko'chatxona xandaqiga 12-15 sm qalinlikda faqat tuproq aralashmasi, issiq ko'chatxonaga esa-awal 30-35 sm qalinlikda qizigan go'ng va uni ustiga 12-15 sm qalinlikda tuproq aralashmasi solinadi. O'zbekistonda parniklar ayrim havaskor sabzavotkorlar tomonidan ishlatdadi. Xo'jaliklarda ularni arzon, ixcham bo'lgan plyonkali issiqxonalar bdan almashtirilgan. Parniklarni ko'p sondagi turli xillaridan O'zbekistonda, ilgari faqat bir turi — bir nishabli, yerni kovlab joylashtirdadigan biologik usulda isitdadigan, oynavand romli rus parnigi, deb nomlangan turi keng tarqalgan edi. Rus parnigining asosiy qismlari — oynavand rom, ko'riuishidagi tiniq shaffof qoplama, kesaldlar, o'ra va isitadigan qurilmalar hisoblanadi.