Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. A. Isadjanov, N. S. Ismailova jahon iqtisodiyotining globallashuvi

Nazorat savolllari:

1. 
   Indikatorlar tushunchasi va uning asosiy turlarini yoritib bering.
   
2. 
   Global barqaror rivojlanish indikatorlari nimalardan iborat?
   
3. 
   Barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish indikatorini yoritib bering.
   
4. 
   The Global Cleantech Innovation Index ko‗rsatkichlari qaysi sohaga tegishli?
   
5. 
   Ekologik xavfsizlik o‗lchovlari qaysi ko‗rsatkichlar bilan aniqlanadi?
   
6. 
   Ishlab chiqarishning transmilliylashuv indekslari qanday aniqlanadi?
   
7. 
   Moliyaviy globallashuv indekslarini izohlab bering.
   
8. 
   Ishlab chiqarishning transmilliyshuv indekslari va ularning mohiyati.
   
9. 
   Tashqi savdo, ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlarining indekslariga izoh bering.
   
10. 
    Milliy iqtisodiyot globallashuvining asosiy ko‗rsatkichlariga nimalar kiradi?
    
11. 
    Hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy holatiga baho berish uslub
    

5-bob. GLOBAL IQTISODIYOTNING INSTITUTSIONAL JIHATLARI
Reja:

1. 
   ―Institut‖ tushunchasi va global iqtisodiyotning institutsional jihatlari.
   
2. 
   Xalqaro iqtisodiy va moliyaviy tashkilotlar va ularning faoliyat yo‗nalishlari.
   
3. 
   Mintaqaviy iqtisodiy birlashmalar.
   
4. 
   Xalqaro hukumatlararo va nohukumat tashkilotlar (G7, G20 va boshqalar).
   

5.1. Xalqaro iqtisodiy va moliyaviy tashkilotlar va ularning faoliyat
yo„nalishlari
Institutsional jihatlar. Keng ma‘noda, "institutlar‖ – bu ijtimoiy makonga taalluqli tuzilmalarning bir ko‗rinishi bo‗lib, jamiyat hayotining mazmunini aks ettiradi. Institutlarning muhim xususiyatlari quydagilardan iborat:
jamiyatdagi asosiy iqtisodiy sub‘ektlarning rag‗batlantiruvchi omillarini
belgilab beradi;
jismoniy va inson kapitalini rivojlantirishga, ishlab chiqarishni
modernizatsiyalashga, zamonaviy texnologiyalarni joriy etishga, ishlab chiqarishni tashkil etishga ko‗mak beradi; samarali makroiqtisodiy, tashqi iqtisodiy, investitsion va sanoat siyosatini
shakllantirishiga ta‘sir ko‗rsatadi; mamlakatning barqaror rivojlanishida va raqobatdoshligini ta‘minlashda
muhim ahamiyat kasb etadi.
Hozirgi paytda xalqaro tashkilotlarning roli kuchayib bormoqda. Ularning xalqaro munosabatlarda va jahon siyosatida tutgan o‗rniga, maqsad va vazifalariga qarab bir necha guruhga ajratish mumkin²⁶:

1. 
   Ixtisoslashgan xalqaro tashkilotlar: BMTning ixtisoslashgan tashkilotlari, jumladan, YUNESKO (ta‘lim, fan va madaniyat), FAO (oziq-ovqat va qishloq xo‗jaligi), YUNIDO (sanoat taraqqiyoti), YUNKTAD (savdo va rivojlanish), JSST (sog‗liqni saqlash), YUNEP (atrof muhit bo‗yicha), YUNISEF (bolalar masalasi), Islom xamkorlik tashkiloti va boshqalar.
   
2. 
   Mintaqaviy xalqaro tashkilotlar: Evropa Ittifoqi, MDH, SHHT (SHanxay hamkorlik tashkiloti), ASEAN va boshqalar.
   
3. 
   Iqtisodiy xalqaro tashkilotlar: Jahon banki, Xalqaro valyuta fondi, JST
   

(Jahon savdo tashkiloti), Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti, YTTB (Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki), OTB (Osiyo taraqqiyot banki), ITB (Islom taraqqiyot banki) va boshqalar.
Globallashuv davrining yana bir o‗ziga xos xususiyati, XX asrda global iqtisodiyotning yangi mexanizmlari va institutlari paydo bo‗ldi, ularsiz bugun global iqtisodiyotning faoliyatini tasavvur qilib bo‗lmaydi. Xalqaro valyuta jamg‗armasi, Jahon Banki, Jahon savdo tashkiloti, Bazeldagi Xalqaro hisob-kitoblar banki, BMTning mintaqaviy iqtisodiy komissiyalari, ―Katta yettilik – G7‖ va ―Katta yigirmatalik – G20‖larning muntazam uchrashuvlari, Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (OECD) hamda bir qator boshqa institutlar shular jumlasidandir²⁷.
Globallashuv milliy iqtisodiyotlarni jahon iqtisodiyoti bilan birlashishi orqali texnologiya, ishlab chiqarish, moliya va iste‘mol bozorlarini qamrab oladi. Ikkinchi jahon urushi 1945- yil nihoyasiga etganda iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy tomondan xalqaro birlashuv tarafdorlari ko‗paydi.
Shu sababli? Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) tashkil etilib, Xalqaro Valyuta Jamg‗armasi (XVM-IMF), Jahon Banki va Jahon Savdo Tashkiloti (WTO) jahon iqtisodiyotida bozor asoslarini ishlashini ta‘minlash maqsadida shakllantirildi.
BMTning 1944- yil AQSHning Bretton-Vuds shahrida o‗tkazilgan xalqaro valyuta-kredit masalalari bo‗yicha konferensiyasida BMTning ixtisoslashgan organi sifatida Xalqaro valyuta jamg‗armasini tashkil etish bo‗yicha qaror qabul qilindi. Uning vazifasi xalqaro va milliy valyuta-moliya tizimini qayta tiklash va barqarorlashtirish edi. Shuningdek, bu konferensiyada investitsiyalash va kreditlash faoliyatini kengaytirishda xususiy kapitalning ham ishtirok etishi uchun Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki ham ta‘sis etildi. Mana shu voqea xalqaro moliya muassasalarining vujudga kelishining debochasi bo‗ldi.
Global iqtisodiyotda xalqaro iqtisodiy tashkilotlarni qamrovi jihatidan ikki guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruh BMT doirasida faoliyat olib boradigan xalqaro iqtisodiy tashkilotlar bo‗lib, ularga BMTga a‘zo bo‗lgan barcha mamlakatlar a‘zo bo‗lishi mumkin va biror-bir geografik chegaralashga tobe emas. Jahon Banki, XVJ, WTO, UNCTAD, UNDP (BMTnin Taraqqiyot dasturi), FAO (Oziq-ovqat va qishloq xo‗jaligi tashkiloti) kabi tashkilotlar bunga misol bo‗ladi.
Ikkinchi guruhga kiruvchi xalqaro iqtisodiy tashkilotlar ma‘lum bir guruh mamlakatlarningina a‘zo bo‗lishi mumkin bo‗lgan tashkilotlardir. Chunki bular mintaqa bazasida iqtisodiy birlashma yoki hamkorlik xususiyatiga ega tashkilotlardir.
Ushbu tashkilotlar doirasiga Yevropa Ittifoqi, NAFTA va bir qator boshqa mintaqaviy integratsion tashkilotlar kiradi. Ular qatoriga Islom hamkorlik tashkiloti (IHT), ma‘lum bir mahsulot ishlab chiqarib eksport qiluvchi (masalan, neft eksport qiluvchi mamlakatlar tashkiloti – OPEC), Arab valyuta jamg‗armasi yoki ma‘lum bir geografik mintaqada joylashishi (Qora dengiz iqtisodiy hamkorlik tashkiloti) kabi ba‘zi tashkilotlar kiradi.
Bugungi kunda global iqtisodiyotda xalqaro maqomga ega bo‗lgan bir nechta mintaqaviy kredit tashkilotlari faoliyat ko‗rsatadi. Mazkur tashkilotlar, asosan, hududlar miqyosida faoliyat ko‗rsatsa-da, keyingi yillarda ularning hudud doirasidan tashqarida ham faolligi ortib bormoqda. Ushbu tashkilotlar qatoriga quyidagilar kiradi: Osiyo taraqqiyot banki, Islom taraqqiyot banki (ITB), Amerikalararo taraqqiyot banki, Afrika taraqqiyot banki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki.
O‗tgan asrning 60-yillariga kelib yirik mintaqaviy banklarning paydo bo‗lishiga bir qancha sabablar ta‘sir ko‗rsatdi. Ushbu sabablar ichki va tashqi omillar ta‘sirida vujudga kelgan. Ichki sabablarga quyidagilarni keltirish mumkin:

• 
  mustamlakalar tizimining parchalanishi;
  
• 
  rivojlanayotgan mamlakatlarning jahon rivojlanishidagi o‗rnining ortishi va ularning yangi iqtisodiy tartib uchun kurashining kuchayishi;
  
• 
  mintaqaga xos bo‗lgan maxsus vazifalarini yechishga bo‗lgan ehtiyoji;
  
• 
  xorijiy raqobatga qarama-qarshi turish va milliy iqtisodiyot muammolarini birgalashib, kelishilgan holda yechish maqsadida rivojlanayotgan mamlakatlarning hududiy hamkorligi va iqtisodiy integratsiyalashuvini rivojlantirish va boshqalar.
  

Tashqi sabablar sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:

• 
  globallashuv jarayonlar bilan birgalikda mintaqaviylashuv jarayonlarning kuchayishi;
  
• 
  global iqtisodiyotda mavjud bo‗lgan murakkab qaltisliklar va tahdidlarga birgalikda qarshi chora-tadbirlarni amalga oshirish va keng qamrovli hamkorlikni rivojlantirish.
  

Jahondagi xalqaro moliya tashkilotlarini qamrov nuqtai nazaridan uch turga bo‗lish mumkin bo‗lib, ular:

• 
  global (jahon miqyosidagi) tashkilotlar, bularga Xalqaro Valyuta
  

Jamg‗armasi, Jahon Banki guruhi va boshqalar kiradi;

• 
  mintaqaviy tashkilotlar, misol uchun, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki,
  

Osiyo taraqqiyot banki va hokazo;

• 
  ixtisoslashtirilgan tashkilotlar, masalan, Islom taraqqiyot banki (ITB) va boshqalar.