Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. A. Isadjanov, N. S. Ismailova jahon iqtisodiyotining

Birinchidan, xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi natijasida qayta ishlovchi sanoatning tez rivojlanishi va buning natijasida xalqaro savdoning tarmoqlararo tusga ega bo‘lishiga olib keladi.
Ikkinchidan, fan-texnika taraqqiyoti asosida avia, suv va temir yo‘l transportining yangi avlodi rivojlanishi natijasida xalqaro transport infratuzilmasi sezilarli yaxshilandi. Yuklar va passajirlarni tashish jadallashdi va arzonlashdi. Natijada mamlakatlar o‘rtasida —iqtisodiy” masofa qisqardi.
Uchinchidan, so‘nggi o‘n yilliklarda elektronika, kibernetika va fazoviy aloqa sun’iy yo‘ldoshlarimng axborot inqilobi negizidagi taraqqiyoti telekommunikatsiya sohasida juda katta burilish yasadi. Agar 1995 yil mobaynida Internet tarmog‘idan foydalanganlar 20 mln.kishini tashkil etgan bo‘lsa, 2003 yilga kelib, 300mln. kishiga etgan.
Zamonaviy telekommunikatsiya sistemalari, aynan, elektronikaning rivojlanishi va uning jamiyat hayotidagi barcha sohalarga chuqur kirib borishini zamonamizning navbatdagi inqilobi sifatida ta‘riflash mumkin.
To„rtinchidan, xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi hamda transport va telekommunikatsiya sohasidagi inqilobiy o‘zgarishlar asosida oxirgi o‘n yilliklarda transmilliy korporatsiyalarning (TMK) soni tez sur’atlar bilan o‘sdi.
Hozirda 80 ming TMK va ularning xorijiy mamlakatlarda joylashgan 800 ming sho‘ba korxonalari jahon yalpi ichki maxsulotining 10 %, jahon eksportining esa uchdan bir qismini ta‘minlab beradi.
Transmilliy kapitalning faoliyati milliy xo‘jaliklar tizimi rivojlanishiga jiddiy ta’sir ko‘rsata boshladi. Jahon xo‘jalik tizimi asosini tashkil etuvchi 500 ga yaqin yirik TMK jahon sanoat ishlab chiqarishining deyarli yarmini, tashqi savdo aylanmasining 60%ni, yangi texnika uchun bozorlarda muomalada bo‘lgan litsenziya va patentlarning deyarli 4/5 qismini nazorat qilib turadi.
Jahon iqtisodiyotning —yadro”sini tashkil etgan transmilliy kapital, asosan, rivojlangan mamlakatlarda to‘plangan. Hozirgi paytda rivojlangan mamlakatlar TMKlari qatoriga bir qator rivojlanayotgan, yangi industrial mamlakatlar korporatsiyalari qo‘shilgan. Buning natijasida tovarlar va xizmatlarning xalqaro oqimi faqatgina jadallashib qolmay, balki endi korporatsiyalar ichida harakat qila boshladi.
Beshinchidan, bevosita (to‘g‘ridan-to‘g‘ri) xorijiy investitsiyalarning o‘sib borishi. 2006 yilga kelib ularning umumiy xajmi 1,306 AQSH trln. dollarni tashkil etdi.
Bu siljishlar, ya‘ni ishlab chiqarish, kommunikatsiya, savdo, xorijiy investitsiyalar va moliya sohasidagi jarayonlar jahon iqtisodiyotini bir butun umumiy vujudga aylantirdi.
Bularning hammasi jahon hamjamiyati tomonidan Ming yillik Rivojlanish Maqsadlari (MRM)ning ishlab chiqilishiga sabab bo‘ldi. MRM 2015 yilgacha amalga oshirilishi zarur bo‘lgan 8 maqsad, 18 vazifa va 48 ko‘rsatkichni o‘z ichiga oladi.
Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar hukumatlarining hamda xalqaro tashkilotlarning maqsadga yo‘naltirilgan va o‘zaro muvofiqlashtirilgan harakatlari Ming yillik Deklaratsiyasida ko‘rsatib o‘tilgan maqsadlarga erishishning asosiy mexanizmi sanaladi.
O‘zbekistonning MRMga erishish yo‘lida olib borayotgan harakatlari tahsinga loyiq. Zero, mamlakatda buning uchun zarur bo‘lgan barcha shart-sharoitlar mavjud. Ijtimoiy yo‘naltirilgan dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirishda yetarli tajribaga ega bo‘lgan hukumat siyosiy institutlari va mexanizmlari, shuningdek, ko‘p sonli xalqaro tashkilotlar bilan yaxshi yo‘lga qo‘yilgan hamkorlik aloqalari shular jumlasidandir.
Davlatlar o‘rtasidagi munosabatlarning ijobiy tomonga o‘zgarishiga qaramay, zamonaviy dunyo yuzma-yuz kelayotgan tahdidlar yo‘qolmay, kompleksli ahamiyat kasb etmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi 2015 yildan keyingi davrda BMT tomonidan 2030 yilgacha mo‘ljallangan 17 ta maqsad va 169 ta vazifalardan iborat barqaror rivojlanish dasturini qo‘llab-quvvatlab, barqaror rivojlanishning uchta sohasi (iqtisodiy, ekologik va ijtimoiy) bo‘yicha kompleks ishlarni olib borishini ma’lum qildi.
Yangi Global maqsadlar va yanada keng ko‘lamli taraqqiyot dasturi - 2000- yildagidan farqli o‘laroq - yanada chuqurroq islohotlarni amalga oshirishni ko‘zda tutadi, qashshoqlikning tub sabablarini bartaraf etib, hamma va har bir inson uchun umumiy taraqqiyot jarayonini ta‘minlashga qaratilgandir.
BMTning 2030 yil Barqaror rivojlanish dasturida belgilangan 17 maqsad:

1. 
   Kambag ‘ allikni va uning barcha turdagi ko ‘ rinishlarini tugatish.
   
2. 
   Ochlik muammosini bartaraf etish, oziq-ovqat xavfsizligiga erishish hamda barqaror qishloq xo‘jaligini shakllantirish.
   
3. 
   Barcha yosh davrlarida sog‘lom hayot tarzini kafolatlash.
   
4. 
   Barcha uchun sifatli ta‘limni kafolatlash va uzoq muddatli ta‘lim olishga yo‘naltirish.
   
5. 
   Jins bo‘yicha tenglikni ta’minlash, ayollar va qizlar faolligini oshirish.
   
6. 
   Barcha uchun barqaror suv boshqaruvi hamda sanitariya sharoitlarini yaratish.
   
7. 
   Ishonchli, zamonaviy va arzon energiya manbalarini rivojlantirish
   
8. 
   Barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash, ish bilan bandlikni oshirish va ish yukini kamaytirish.
   
9. 
   Infratuzilmani shakllantirish, sanoatlashtirish va innovatsion rivojlanishni ta’minlash.
   
10. 
    Mamlakatlar o‘rtasidagi tafovutni qisqartirish.
    
11. 
    Shaharlardagi xavfsizlik va barqarorlikni ta‘minlash.
    
12. 
    Barqaror iste‘mol va ishlab chiqarish.
    
13. 
    Iqlim o‘zgarishi va uning ta’sirlari.
    
14. 
    Okean, dengiz va suv havzalari resurslaridan oqilona foydalanish
    
15. 
    Ekotizimni himoya qilish, o‘rmon boshqaruvini, yer yemirilishi va bioxilma-xillikni saqlash.
    
16. 
    Barqaror rivojlanish jarayonida tinchlikni saqlash, samarali keng qamrovli institutlar faoliyatini rivojlantirish.
    
17. 
    Xalqaro hamkorlikni rivojlantirish.
    

Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 2015- yilning sentyabrida Barqaror rivojlanish bo‘yicha o‘tkazilgan sammitida qabul qilingan 70- son rezolyusiyasiga muvofiq, shuningdek, 2030 -yilgacha bo‘lgan davrda BMT Global kun tartibining Barqaror rivojlanish maqsadlarini izchil amalga oshirish bo‘yicha tizimli ishlarni tashkil etish maqsadida —2030- yilgacha bo‘lgan davrda barqaror rivojlanish sohasidagi milliy maqsad va vazifalarni amalga oshirish chora- tadbirlari to'g'nsida” O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018- yil 20- oktyabrdagi, 841-son qaroriga binoan 2030- yilgacha bo‘lgan davrda barqaror rivojlanish sohasidagi Milliy maqsad va vazifalar va “Yo‘l xaritasi” tasdiqlandi.

2. 
   Global iqtisodiyotning rivojlanish bosqichlari
   

Global iqtisodiyotning yadrosi qadim zamonlardayoq Hind okeani va O‘rta er dengizi atrofidagi mamlakatlar bilan birgalikda Yaqin Sharq mintaqasida paydo bo‘lgan.
Barchasi xalqaro tovarlar savdosidan boshlangan. Dunyodagi birinchi yirik davlat - Misrning aholisi 5 ming yil avval qo‘shni qabilalar bilan savdo qilar edi: Misr hunarmandchiligi va dehqonchiligining mahsulotlari evaziga ulardan yog‘och, metall, qoramol xarid qilingan. Xalqaro tovarlar savdosiga xizmatlar sotuvchilari qo‘shila bordi. Finikiyalik va gretsiyalik savdogarlar nafaqat butun O‘rta yer dengizi bo‘ylab o‘zida ishlab chiqarilgan va boshqa mamlakatlarda sotib olingan tovarlar bilan savdo qilar, balki o‘zgalarning yuklarini va o‘zga yurtlik yo‘lovchilarni tashib xizmatlar ham ko‘rsatar edilar.
Asta-sekin xalqaro savdo boshqa dunyo mintaqalarini - dastlab Janubiy Osiyoni, so‘ngra Janubiy-Sharqiy Osiyo va Sharqiy Osiyo, Rossiya, Amerika, Avstraliya va Okeaniyani, va nihoyat, Tropik Afrikaning etib borish qiyin bo‘lgan hududlarini qamrab ola boshladi. Natijada, XIX asr oxirlariga kelib jahon tovarlar va xizmatlar bozori, ya’ni savdo qilinadigan mahsulotlar bozorlarining yig‘indisi vujudga keldi.
Shu bilan bir vaqtda jahonda xalqaro iqtisodiy resurslarning harakati ham o‘sib bordi. G‘arbiy Yevropa kapitallari Amerika va Rossiyadagi investitsiyalarning sezilarli unsurlariga aylandi, yevropalik emigrantlar Shimoliy Amerika, Janubiy Osiyo, Avstraliyaning ulkan kengliklarini xo‘jalik jihatdan o‘zlashtirdilar. G‘arbiy tadbirkorlar dunyoning barcha burchaklariga g‘arbiy fan yutuqlarini (elektr quvvati, ichki yonish dvigateli, mexanik harakatlanish vositalarini) olib bordilar. So‘ngra kamroq rivojlangan mamlakatlar ham bilimlar, kapital va ayniqsa ishchi kuchini eksport qila boshladilar, buning natijasida mamlakatlar o‘rtasida iqtisodiy resurslarning ko‘chish jarayoni o‘zaro (ikki tomonlama), biroq unchalik simmetrik bo‘lmagan xususiyatlarga ega bo‘ldi. Shunday qilib, barcha milliy iqtisodiyotlar nafaqat jahon tovarlar va xizmatlar bozorining, balki xalqaro iqtisodiy resurslar harakatining ishtirokchilariga aylandi.
Ushbu sharoitlarda XIX - XX asr bo‘sag‘asida global iqtisodiyot to‘g‘risida gapirish imkoniyati tug‘ildi.